ҰЛЫ ОТАН СОҒЫСЫ ЖЫЛДАРЫ БАТЫС ҚАЗАҚСТАНДА ӘСКЕРИ ҚҰРАМАЛАР МЕН БӨЛІМДЕРДІҢ ҚҰРЫЛУЫ

Мақалаға Ұлы Отан соғысы кезіндегі Қазақстанның батыс өңіріндегі ұлттық әскери құрамалардың құрылуы, өңір халқының үлесі, әскери құрамалардың жауынгерлік ерлігі арқау болған. КСРО-ның еуропалық бөлігінің 70% соғыстың алғашқы жарты жылында неміс фашистерінің қол астында қалған жағдайда Қызыл Армия адам күшіне зәру болған еді. Осындай жағдайда ұлт республикалары халықтарынан әскери құрамалар, оның ішінде ұлттық әскери құрамалар жасақтау Мемлекеттік Қорғаныс Комитетінің ұйғарымымен күн тәртібіне қойылды. Қиындығы мол, ауыртпалығы зор осы іске Қазақстан халқының, оның ішінде Батыс Қазақстан өңірінің жұмылғаны сөз болады. Мақала мақсаты құрамалардың батыс аймағындағы үш облыстың қаржысымен жасақталғаны, соғыстан әбден қалжыраған халықтың өз аузынан жырып, барын бергені, құжаттармен, оның ішінде архив деректерімен негізделгені. Әскери құрамалардың соғыстағы ерлік жолдары, жеке адамдардың қосқан үлесі, қатысқан операциялар, азат етілген елді пункттер әртүрлі құжаттар арқылы бекемделген.

Батыс Қазақстанда жасақталған әскери құрамалардың негізін жұмысшылар мен колхозшылар құрағаны, командирлердің көпшілігі орыс ұлтынан болғаны ғылыми монографияларға сүйене отырып баяндалған. Құрамалардың комиссарлық лауазымына көбінесе облыстық партия комитеттерінің хатшылары, Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің жауапты қызметкерлері тартылғаны айтылған. Облыстардан мобилизацияланған адамдардың саны, қаза тапқандары, хабарсыз кеткендері, госпитальдарда жан тапсырғандары архив құжаттарына негізделген таблицалар арқылы көрсетілген.

1. Қозыбаев М.Қ. Майдангер студенттер. — Алматы: Мектеп. — 1985. — 112 б.

2. Аманжолов К.Р. Ерліктің жарқын беттері: Ұлы Отан соғысында қазақстандық құрамалардың жеңіспен өткен жолдары. 1941-1945. — Алматы: Қазақстан. — 1987. — 96 б.

3. Букаткин П.Р. Западноказахстанцы в годы суровых испытаний (1941-1945). — Уральск. — 2005. — 199 с.

4. История второй мировой войны, 1939-1945 гг.: в 12 т. — Т. 4: Фашистская агрессия против СССР. Крах стратегии «молниеносной войны». — Москва: Воениздат. — 1975. — 535 с.

5. Қозыбаев М.Қ. Ұлы ерлік. — Алматы: Қазақстан. — 1980. — 153 б.

6. Қозыбаев М. Ақтаңдақтар ақиқаты: Оқу құралы. — Алматы: Қазақ университеті. — 1992. — 272 б.

7. Аманжолов К., Тасбулатов А. Қазақстанның әскери тарихы: б.з.д. VI ғасырдан бүгiнгi күнге дейiн. — Алматы: Бiлiм. — 1999. — 317 б.

8. Аккузинов А.К. Подготовка военных кадров на территории Казахстана в годы Великой Отечественной войны. — Военно-исторический журнал. — № 7. — 2023. — С. 26-33

9. Халықтың өшпес ерлігі: Отан соғысы және тыл ардагерлерінің естеліктер жинағы. Бессмертие подвига народа: воспоминания казахстанцев-ветеранов войны и тружеников тыла. — Астана: Арай. — 2005. — 672 б.

10. Жеңіске 50 жыл (1941-1995). 50 лет победы (1941-1995гг.): Актюбинцы в годы Великой Отечественной войны. — Ақтөбе: Полиграфия. — 1995. — 114 б.

11. Боздақтар: Жинақтама том. — Алматы: Қазақстан. — 1995. — 514 б.

12. Государственный архив Актюбинской области. Ф. 85. Оп. 1. Д. 1304

13. Государственный архив Актюбинской области. Ф. 13. Оп. 10. Д. 27

14. Государственный архив Актюбинской области. Ф. 13. Оп. 10. Д. 310

15. Архив Президента Республики Казахстан. Ф. 708. Оп. 5/1. Д. 1398

16. Государственный архив Актюбинской области. Ф. 13. Оп. 10. Д. 308

17. Архив Президента Республики Казахстан. Ф. 708. Оп. 5/1. Д. 1125

18. Государственный архив Мангыстауской области. Ф. 17. Оп. 1. Д. 698

19. Государственный архив Актюбинской области. Ф. 13. Оп. 12. Д. 191

20. Боздақтар. Книга памяти. Батыс Қазақстан облысы. — Том 1. — Орал. — 1995. — 480 б.

21. Канимкулов А.К. Трудовые и ратные подвиги трудящихся Актюбинской области в годы Великой Отечественной войны (1941-1945 гг.).: автореф. на соискание ученой степени к.и.н. — Алма-Ата. — 1980. — 36 с.

22. Балақаев Т. Соғыс тарихының жалғасы бар. Егемен Қазақстан. — № 81. — 2005. — 3 б.

23. Архив Президента Республики Казахстан. Ф. 708. Оп. 6/1. Д. 1182. Л. 123

24. Государственный архив Актюбинской области. Ф. 13. Оп. 14. Д. 183

25. Мукашев С. Летопись города Атырау: 1640-2001. — Алматы: Өнер. — 2001. — 215 с.

26. Тағзым. Маңғыстаулықтар Ұлы Отан соғысы жылдарында (1941-1945 жж.) — Астана: Фолиант. —2005.

27. Қозыбаев М.Қ. Тарих зердесі (Замана асуы). 1-кітап. — Алматы: Ғылым. — 1998. — 344 б.

28. Сдыков М., Аман Ә, Мәден А., Шергалиева М. Батыс Қазақстан территориясындағы және жақын шетелдегі этнографиялық процесстер. — Орал. — 2008. — 328 б.