РЕСЕЙ ИМПЕРИЯСЫНЫҢ ҚАЗАҚТАРДЫ ШОҚЫНДЫРУ САЯСАТЫ: НӘТИЖЕЛЕРІ (XIX Ғ. – XX Ғ. БАСЫ)

Қазақстанның Ресей империясы құрамына кезең-кезеңмен өтуі нәтижесінде қазақ ақсүйектерінің және қараша халықтың өмірі түбегейлі өзгеріске ұшырады. Егер ақсүйектер – шыңғыс тұқымы (төрелер) негізінен басқару құқығынан айрылса, қарапайым халық жер иелену құқығын жоғалтты. Сұлтандардың бір бөлігі әкімшілік бірліктің ең төменгі сатысы – болыстық құрылымды басқаруға қатыстырылды. Хан билігі жойылғаннан кейінгі кезеңде бір де бір сұлтанның генерал-губернаторлықты немесе губернияны, облысты басқару құқығы болмады. Сонымен қатар қазақ даласындағы басқарушы ақсүйектер қатары тұрғындардың азшылығын құрағаны белгілі.Сондықтан оларды сыйлықпен, лауазымды қызметпен, уәделермен Ресей жағына қарату оңай болатын.

Патша өкіметі өзінің позициясын түпкілікті нығайту үшін жергілікті тұрғындардың арасында өз жақтастарының санын көбейтуге мүдделі болды. Дегенмен «Патша мен Отанға» шын берілген сұлтандар және өзге де ауқатты қазақтар санаты жеткіліксіз саналды. Жергілікті жердегі отарлық әкімшіліктер мен орталықтағы патша өкіметі жергілікті тұрғындардың негізгі бөлігін өзіне қаратуды ойлады. Оларды қарудың күшімен немесе қорқынышта ұстаудың тиімсіздігін түсінді. Қалыптасқан мәселені шешуде діннің көмегіне сүйенуге бағыт алынды. Сондықтан орыс православиялық шіркеуі және оның қызметшілері тек орыс қоныстанушылары арасында уағыз айтумен шектелмей, мұсылман қазақтарды шоқындыру бағытын негізге алды.

Мақалада талданған басты жаңалық – қазақ даласын отарлау барысында мұнда қоныстандырылған орыс шаруалары мен шекаралық казак әскерлері отбасыларының арасында Патша өкіметі үшін қиындық туғызған және ойламаған нәрсенің бірі, олардың кейбіреулерінің христиандықтан шығып, мұсылман дініне өту тенденциясы болды. Кешегі орыс қоныстанушыларының арасында мұсылман болғандар Ресей империясының азаматтық және шіркеулік әкімшіліктерінің алаңдаушылығын және үрейін туғызды. Зерттеуде бұрын көп зерттелмеген осы тенденцялардың себептері, барысы және нәтижелері талданып, негізгі қорытындылар жасалды.

1. Голошубин И. Справочная книга Омской епархии. — Омск. — 1914. — 1250 с.

2. Климович Л. Ислам в царской России. — М. — 1936. — 387 с.

3. Корзун М.С. Русская православная церковь на службе эксплуататорских классов. X-1917 год. — Минск, — 1984. — 255 с.

4. Садвокасова З.Т. Духовная экспансия царизма в Казахстане в области образования и религии (II- половина XIX - начало XX веков). — Алматы. — 2005. — 277 с.

5. Сотников И. Несколько слов о возможности учреждения миссии между киргизами Средней Орды. Православное обозрение. — М. — 1872. — С. 772-790

6. Крафт И.И. Сборник узаконений об управлении областями Акмолинской, Семипалатинской, Семиреченской, Уральской и Тургайской. Свод законов. — Оренбург. — Т.II. — 1898.

7. Центральный Государственный архив Республики Казахстан. — Ф. 4. — Оп. 1. — Д. 4621. — Л. 3-13

8. Кузнецов Л.А. Краткий исторический очерк города Петропавловска Акмолинской области. — Петропавловск. — 1913. — 87 с.

9. Центральный Государственный архив Республики Казахстан. — Ф. 64. — Оп. 1. — Д. 595. — Л. 39-45

10. Асылбеков М.Х., Жаркенова А.М. Население Казахстана в конце XIX - начале XX вв. (1897-1917 гг.). — Алматы: Оркениет, — 2001. — 31 с.

11. Центральный Государственный архив Республики Казахстан. — Ф. 76. — Оп. 1. — Д. 28. — Л. 1-7

12. Центральный Государственный архив Республики Казахстан. — Ф. 393. — Оп. 1. — Д. 129. — Л. 13-19

13. Центральный Государственный архив Республики Казахстан. — Ф. 393. — Оп. 1. — Д. 140. — Л. 5-9

14. Образование и просвещение в губернской Казани. — Вып.1. — Казань. — 2008. — 110 c.

15. Центральный Государственный архив Республики Казахстан. — Ф. 707. — Оп. 1. — Д. 16. — Л. 22-23 об.

16. Центральный Государственный архив Республики Казахстан. — Ф. 15. — Оп. 1. — Д. 403. — Л. 71-75

17. Государственный архив Омской области (Российская Федерация). — Ф. 16. — Оп. 1. — Д. 115. — Л. 14-17

18. Центральный Государственный архив Республики Казахстан. — Ф. 318. — Оп. 1. — Д. 49. — Л. 83-88 об.

19. Ядринцев Н.М. Сибирские инородцы, их быт и современное положение. — СПб. — 1891. — 264 с.

20. Государственный архив Омской области (Российская Федерация). — Ф. 16. — Оп. 1. — Д. 56. — Л. 12-47

21. Центральный Государственный архив Республики Казахстан. — Ф. 64. — Оп. 1. — Д. 450. — Л. 30-88 об

22. Центральный Государственный архив Республики Казахстан. — Ф.64. — Оп. 1. — Д. 3853. — Л. 16-30

23. Центральный Государственный архив Республики Узбекистан. — Ф.И-17. — Оп.1. — Д. 2058. — Л. 102-107

24. Центральный Государственный архив Республики Узбекистан. — Ф.И-182. — Оп. 1. — Д. 53. — Л. 3-16

25. Всеподданнейший отчет Обер-Прокурора Святейшего Синода Победоносцева по ведомству Православного исповедания за 1886 год. — СПб. — 1888. — 115 с.