ХХ – ХХІ ғасырдың бірінші ширегіндегі Солтүстік Қазақстанның қола дәуірінің ескерткіштерін зерттеу тарихы

Солтүстік Қазақстан қола дәуірін зерттеу тұрғысынан ең көп зерттелген өңірлердің бірі болып табылады. Оңтүстік Орал, Батыс Сібір және Сарыарқа аумағындағы аймақтың географиялық орналасуы мәдени-тарихи процестердің белсенді жүруіне әкелді, бұл өз кезегінде өлкенің ежелгі тарихын зерттеудің болашағын анықтады. Зерттеудің мақсаты – археологиялық зерттеулердің тарихын қадағалау, жеке экспедициялар мен зерттеушілердің үлестерін бағалау, аймақтағы археологиялық зерттеулер процесінің тұтас бейнесін қалыптастыру.

Солтүстік Қазақстан аумағындағы алғашқы археологиялық жұмыстар XIX ғасырдың аяғынан бастап жүргізіле бастады. Бұл әдетте Орынбор ғылыми мұрағаттық комиссиясы мен Империялық археологиялық комиссияның қамқорлығымен жүзеге асырылған эпизодтық іс-шаралар болды. Г.Б. Зданович, В.В. Евдокимов, С.Я. Зданович, В.Н. Логвиннің зерттеу жұмыстарымен байланысты келесі кезең негізінен анықтаушы болды және аймақтың археологиясы мен ежелгі тарихы туралы негізгі білімді қалыптастырды. Бүгінгі таңда қола дәуірі бойынша жинақталған материалдың үлкен көлемінің аясында осы тақырып бойынша зерттеу қарқыны біршама төмендеді. Жинақталған дереккөздерді сапалы түсінуге және андроновтан тыс тақырыптарды әзірлеуге назар аудару зерттеудің қазіргі кезеңін сипаттайды. Мақалада Солтүстік Қазақстанның қола дәуірінің ескерткіштерін жекелеген ғалымдардың революцияға дейінгі ізденістерінен бастап қазіргі уақыттағы кәсіби экспедициялық зерттеулерге дейінгі зерттеу кезеңдерін көрсететін деректер келтірілген.

1. Кастанье И.А. Древности Киргизской степи и Оренбургского края. Труды Оренбургской ученой архивной комиссии. Выпуск XXII. Оренбург: Типография Г. Каримова. — 1910. — 332 с.

2. Акишев К.А. Памятники старины Северного Казахстана. Труды Института истории, археологии и этнографии им. Ч.Ч. Валиханова. Т. VII. — Алма-Ата: Академия наук. — 1959. — С. 3–31.

3. Оразбаев. А.М. Северный Казахстан в эпоху бронзы. Труды Института истории, археологии и этнографии им. Ч.Ч. Валиханова Т. V. — Алма-Ата: Академия наук. — 1958. — С. 216–294.

4. Плешаков А.А., Ковшова Н.С. Археологическая эпопея длиною в жизнь: история создания и основные веки СКАЭ. Археология Казахстана. — № 1(23). — 2024. — С. 96–114.

5. Плешаков А.А., Мартынюк О.И., Баев А.В. Могильник эпохи бронзы Баганаты III. — Петропавловск: СКГУ им. М. Козыбаева. — 2005. — 82 c.

6. Мерц В.К. Очерк по истории археологического изучения Павлодарского Прииртышья. Археология Северо–Восточного Казахстана. — Павлодар: Торайгыров университет. — 2023. — 111 с.

7. Жалелов А.А. Археологическое изучение Костанайской области в 1930–1960–е годы. «edu.e–history. kz». — № 2. — 2023. — С. 403–420.

8. Агеева Е.И., Акишев К.А., Кушаев Г.А., Максимова А.Г., Сенигова Т.Н. Археологическая карта Казахстана. — Алма-Ата: Изд–во АН КазССР. — 1960. — 439 с.

9. Хабдулина М.К., Гаврилов Д.А., Свиридов А.Н. Археология Северного и Центрального Казахстана (1764–2012). Библиографический указатель. — Астана: Сарыарка. — 2013. — 280 с.

10. Байгунаков Д.С. Ежелгі Қазақстан кезеңін зерттеген археологиялық экспедициялар. — Алматы: Credos LTD С. — 2015. — 268 б.

11. Нефедов Ф.Д. Археологические исследования в Южном Приуралье. Москва: Типография М. Г. Волчанинова. — 1899. — 74 с.

12. Аниховский А.Л. Древние курганы-могильники в Кустанайском уезде. Труды Оренбургской ученой архивной комиссии. Вып. 14. — Оренбург: Типография Г. Каримова. — 1905. — С. 52–65.

13. Аргентовский Ю.П. Производство археологических раскопок. Акмолинская область. Отчет Комиссии за 1911 год. — Петроград: Типография Главного Управления Уделов. — 1914. — С. 70.

14. Приложение к протоколу № 8. Труды Оренбургской ученой архивной комиссии. Выпуск XVI. — Оренбург: Типография Г. Каримова. — 1906. — С. 263–271.

15. Кривцова–Гракова О.А. Алексеевское поселение и могильник. Труды Государственного исторического музея. Выпуск XVII. — Москва. — 1948. — С. 57–181.

16. Граков Б.Н. Ближайшие задачи археологического изучения Казакстана. — Кзыл-Орда: Казиздат. — 1930. — 20 с.

17. Черников С.С. Поселения эпохи бронзы в Северном Казахстане. Краткие сообщения Института истории материальной культуры. Выпуск 53. — 1954. — С. 29–49.

18. Кривцова–Гракова О. А. Садчиковское поселение. Материалы и исследования по археологии Сибири. — № 2. — 1951. — С. 152–181.

19. Зданович Г.Б. Бронзовый век Урало-Казахстанских степей (основы периодизации). — Свердловск: Уральский университет. — 1988. — 184 с.

20. Евдокимов В.В. Хронология и периодизация памятников эпохи бронзы Кустанайского Притоболья. Бронзовый век степной полосы Урало–Иртышского междуречья. Сборник научных статей. — Челябинск: ЧелГУ. — 1983. — С. 35–47.

21. Евдокимов В.В., Варфоломеев В.В. Эпоха бронзы Центрального и Северного Казахстана. — Караганда: Карагандинский университет. — 2002. — 138 с.

22. Калиева С.С., Колбина А.В., Логвин В.Н. Некрополь эпохи бронзы Джангильды 5. — Костанай: Мультипринт. — 2016. — 208 с.

23. Калиева С.С., Логвин В.Н. Некрополь Токанай – 1. Prehistory studies. Pontic area. —Mangalia: Callasprint. — 2014. — С. 203–218.

24. Калиева С.С., Логвин В.Н. Могильник у поселения Бестамак. Вестник археологии, антропологии и этнографии. — № 9. — 2008. — С. 32–58.

25. Усманова Э.Р. Могильник Лисаковский I: факты и параллели. — Караганда; Лисаковск: Карагандинский университет. — 2005. — 232 с.

26. Логвин В.Н. Некоторые проблемы охраны археологических памятников в Казахстане. Археологическое наследие Урало–Казахстанских степей. — Лисаковск: Международный семинар. — 1998. — С. 5–7.

27. Свод памятников истории и культуры Республики Казахстан. Северо–Казахстанская область. — Алматы: Аруна. — 2007. — 496 с.

28. Свод памятников истории и культуры Республики Казахстан. Акмолинская область. — Алматы: Аруна. — 2009. — 568 с.

29. Свод памятников истории и культуры Республики Казахстан. Павлодарская область. — Алматы: Аруна. — 2010. — 600 с.

30. Шевнина И.В., Логвин А.В. Могильник эпохи бронзы Халвай III в Северном Казахстане. Материалы и исследования по археологии Казахстана. Т. VII. — Астана: филиал Института археологии им. А.Х. Маргулана. — 2015. — 248 с.

31. Шевнина И.В., Логвин А.В. Могильник Каратомар (курган 1) – Новый синташтинский памятник Тургая. Археологические памятники Евразии от неолита до средневековья. Mосква: Мультипринт. — 2023. — С. 264–273.

32. Захаров С.В. Охранные археологические работы на могильнике Кеноткель 18 в 2008 году. Материалы международной научной конференции «Маргулановские чтения – 2009». — Петропавловск: Институт археолгии им. А.Х Маргулана. — 2009. — С. 54–64.

33. Сакенов С. К. Дома эпохи бронзы Северного Казахстана. «edu.e–history.kz». — № 6(1). — 2019. — С. 296–303.

34. Ananyevskaya E. et al. (2020) The effect of animal herding practices on the diversity of human stable isotope values in North Central Asia. Journal of Archaeological Science: Report. Volume 34, Part A.

35. Damgaard, P.d.B. et al. (2018). 137 ancient human genomes across Eurasian steppes. Nature. Vol. 557. Р. 369–374.

36. Fages, Antoine et al. (2019). Tracking Five Millennia of Horse Management with Extensive Ancient Genome Time Series. Cell. Vol.177. Р. 1419–1435.