ІЛЕ ӨҢІРІНДЕГІ ҰЙҒЫРЛАР МЕН ДҮНГЕНДЕРДІҢ КӨТЕРІЛІСІ

ХІХ ғасырдың екінші жартысында Шыңжаңда кішігірім мемлекеттердің бірі болған Құлжа (Іле) сұлтандығы өте аз уақыт өмір сүргенімен, ол аймақта бірқатар саяси факторлар мен тарихи процестердің орын алуына түрткі болды. Оның ішінде мемлекет құру жолдарын ұйымдастырып, аймақта дербес өмір сүруге талпынған ұйғырлар мен дүнгендердің саяси қимылдарынан туындады. Бұл кезде Шыңжаңдағы Іле өңірінде әр түрлі халықтар өмір сүріп, олардың ең негізгісі ұйғырлар мен дүнгендер болды. Іле өңіріндегі ұйғырлар мен дүнгендер Қытайдың қысымынан құтылу үшін көтеріліске шықты және олардың арасында қазақтар да болды. Құлжа сұлтандығының құрылуына тікелей себепкер болған ұйғырлар (тараншылар) мен дүнгендердің көтерілісі отандық ғылымда маңызды тақырыптардың бірі саналады. Ұсынылып отырған ғылыми мақала мақсаты - ХІХ ғасырдың 60-жылдары Іле өңіріндегі ұйғырлар мен дүнгендердің дербестік үшін көтерілісінің тарихы қарастыру, көтерілістің саяси себептеріне және оның барысы мен нәтижелеріне жаңадан ғылыми талдау жасау. Осы кезеңдегі Іле өңіріндегі басқа да түркі-мұсылман халықтарының саяси- әлеуметтік жағдайы мен олардың тағдырына тарихи баға беріледі. Сонымен қатар, Іле өлкесінде болып жатқан саяси мәселелерге қатысты Ресей империясының саясаты көрсетіледі.

1. Садвакасов Г.С. Китайские документы и материалы по истории Восточного Туркестана, Средней Азии и Казахстана XIV-XIX вв. – Алматы: Гылым. – 1994. – 272 с.

2. Цинская империя и Казахские ханства. Вторая половина XVIII - первая треть XIX в.: в 2-х частях / Сост. К.Ш. Хафизова, В.А. Моисеев. Алма-Ата: Наука, 1989. – С. 216-227.

3. Вилькинс А. Долина реки Или. // Русские ведомости. – 1876. – Т. 124. – С. 459-508

4. Зарубин И. По горам и степям Средней Азии. Путевые заметки от Москвы до Кульджи. // Русский вестник. – 1879. – № 11. – С. 235-275

5. Хохлов А.Н. Дунганское восстание в Китае 1860-1870-х годов и поездка академика В.П. Васильева в Кульджу в 1890 году. // Восточный архив. – 2013. – №2(28). – С. 7-19.

6. Сушанло М. Дунганское восстание второй половины XIX века и роль в нем Бай Янь-ху. – Фрунзе: Киргизгосиздат, 1959. – 119 с.

7. Дунгане : история и культура : российские дореволюционные работы о дунганах / сост. М.Р. Мадиван; отв. ред. О.И. Завьялова; Ин-т восточных рукописей (Азиатский Музей) РАН; Ин-т Дальнего Востока РАН. – М. : Наука – Вост. лит., 2017. – 335 с.

8. Моисеев В.А. Россия и Китай в Центральной Азии (вторая половина XIX в. - 1917 г.). - Барнаул: Азбука, 2003. – 346 с.

9. Ставров И.В. Тенденции демографического развития неханьских национальностей Северо- Восточного Китая (начало XXI века) // Вестник Дальневосточного отделения Российской академии наук. – 2013. – № 4 (170). – С. 146-151.

10. Российско-китайские отношения. История и современность. Хрестоматия. / Сост. Д.В. Кузнецов. [Электронный ресурс]. – Благовещенск: Благовещенский государственный педагогический университет, 2014. – 952 с.

11. Дубровская Д.В. Судьба Синьцзяна. Обретение Китаем "Новой границы" в конце XIX в. – Москва: Институт Восток. РАН 1998. – 132 с.

12. Попов И.М. Россия и Китай: 300 лет на грани войны / И.М. Попов. – М.: ООО «Издательство Астрель», 2004. – 511 с.

13. Гейнс А.К. О восстании мусульманского населения или дунгеней в Западном Китае. //Известия ИРГО. – 1866. – Вып. 3. – С. 75-96.

14. Сыроежкин К.Л. Мифы и реальность этнического сепаратизма в Китае и безопасность Центральной Азии. – Алматы: ТОО «Издательский дом» «К», 2003. – 736 с.

15. Куропаткин А.Н. Русско-китайский вопрос. - СПб.: «ИП.А.С.Суворина «Новое время», 1913.-224 с.