ТҮРКІ-МҰСЫЛМАН ҚОҒАМЫНДАҒЫ «ЖАРҒЫ МОЛДАЛАР» РЕСЕЙ ИМПЕРИЯСЫНЫҢ ОТАРШЫЛДЫҚ СТРАТЕГИЯСЫН ІСКЕ АСЫРУ МЕХАНИЗМІ РЕТІНДЕ

Аңдатпа. Қазақ даласы мен Түркістанның Ресей империясы тарапынан біртіндеп отарлануы күрделі әскери-саяси және рухани-мәдени өзгерістермен қатар жүрді, олардың ішінде ислам факторы жүйе қалыптастырушы элементке айналды. II Екатерина тұсында жарияланған түркі-мұсылман халықтарының діни институттарына араласпау принципіне қарамастан, кейінгі онжылдықтарда жергілікті халықты орыстандыру мен шоқындыру саясаты белсенді түрде жүзеге асырылды. Рухани интеграцияның жүйелі құралдарының бірі ретінде «Жарғы молдаларын» тағайындау қалыптасты. Бұл мұсылман дінбасылары империялық биліктің әкімшілік және нормативтік нұсқауларын діни тәжірибелер арқылы жеткізу үшін арнайы бекітілген критерийлер негізінде таңдалған тұлғалар еді. «Жарғы молдалардың» қызметін екі кезеңге бөлуге болады: XVIII ғасырдың соңы мен XIX ғасырдың соңын қамтыған алғашқы кезең кәдімшілер бәсекелестікке бағытталған болса, ХХ ғасырдың басындағы жәдидтік қозғалысының күшеюімен байланысты екінші  кезең реформаторлық бастамалар мен дәстүршіл тәсілдер арасындағы қарама- қайшылықтармен ерекшеленді. Бұл үдерісте татар және башқұрт зиялыларының, сондай-ақ жергілікті молдалардың рөлі ерекше болды. Олардың қызметі мектептер, медреселер мен мешіттер салуды, сондай-ақ түркі-мұсылман халықтары арасында империялық нормативтік актілерді енгізуді қамтыды. Мақаланың мақсаты - Ресей империясының отарлық саясаты жағдайында түркі-мұсылман қоғамындағы «жарғылық молдалардың» қызметін зерттеу. Зерттеу мұрағат құжаттарды контент-талдау, тарихнамалық шолу және салыстырмалы талдаудан  тұратын әдіснамалық синтезге негізделген. «Жарғы молдалардың»  дәстүршіл және реформаторлық ағымдармен өзара әрекетін талдау түркі-мұсылман қоғамының күшейіп келе жатқан отарлық жағдайындағы әлеуметтік-мәдени өзгерістерге бейімделу механизмдерін қалпына келтіруге мүмкіндік береді. Бұл бейімделудің ерекшеліктерін анықтау Ресей империясының отарлық саясаты аясындағы рухани-мәдени интеграция мен қарама-қайшылық үдерістерін тереңірек түсінуге ықпал етеді.

1. Бартольд В.В. История культурной жизни Туркестана. — Ленинград: Издательство Академии наук СССР, — 1927. — 256 c.

2. Искяндер-Мурза. Русские школы для мусульман в Туркестане. Восточное обозрение. — № 38. 22 сентября. — 1883.

3. Ильминский Н.И. Письма Н.И. Ильминского обер-прокурору К.П. Победоносцеву. — Казань: Издательство редакции «Православный Собеседник», — 1895. — 414 с. [Электронный ресурс] – URL: https://azbyka.ru/otechnik/Nikolaj_Ilminskii%CC%86/pisma-nikolaja-ivanovicha-ilminskogo-k-ober-prokuroru-sv- sinoda-k-g-pobedonostsevu/ (дата обращения: 20.02.2024)

4. Левтеева Л. Г. Присоединение Средней Азии к России в мемуарных источниках. — Ташкент, — 1986. [Электронный ресурс] – URL: https://www.academia.edu/66836401 (дата обращения: 22.02.2024)

5. Дякин В.С. Национальный вопрос во внутренней политике царизма (XIX – начало XX вв.). — СПб., — 1898. — С. 56.

6. Исхакова Р.Р. Образование в дореволюционной России: идеологические и конфессиональные аспекты. Вестник Казанского технологического университета. — № 6.—2008. — С. 26–32.

7. Пален К.К. Учебное дело. — СПб., — 1910. — С. 105. [Электронный ресурс] – URL: https://www.academia.edu/38893772 (дата обращения: 20.02.2024)

8. Путеводитель. Центральный государственный исторический архив УзССР. 1948. Ташкент. С. 148.

9. Абашин С.Н. Размышления о Центральной Азии в составе Российской империи». Ab Imperio. — № 4. —2008. — С. 456-471.

10. Уметбаев М.И. Отчет, посвященный столетию Оренбургского Магометанского Духовного собрания. — Уфа. — 1897. — С. 37; Хусаинов С.М. Мухаметсалим Уметбаев. Жизнь и творчество. — Уфа. — 2019. — 480 стр.

11. Варадинов Н. История Министерства внутренних дел. — СПб., — 1862. — Ч. 3, Кн. 1. — С. 231-232. [Электронный ресурс] – URL: http://elib.shpl.ru/ru/nodes/3680-ch-3-kn-1-period-tretiy-s-19-noyabrya- 1825-po-20-avgusta-1855-g-1862 (дата обращения: 23.02.2024)

12. Положение об управлении Туркестанского края. — 1886. Том 2, часть 2. —Санктпетербург. — 48 с.

13. Духовской С.М. Всеподданейший доклад Туркестанского генерал-губернатора генерала от Инфантерии Духовского. Ислам в Туркестане. — Ташкент. — 1899. — 20 с.

14. ӨР ОММ (Өзбекстан Республикасы орталық мемлекеттік мұрағаты). Қор И-1, Тізбе 11, Іс 1724, Парақ 2.

15. ӨР ОММ. Қор И-1, Тізбе 32, Іс 384, Парақ 3.

16. ҚР ОММ (Қазақстан Республикасы орталық мемлекеттік мұрағаты). Қор 64, Тізбе 1, Іс 124, Парақ 6.

17. Ефимов А.Б. Очерки по истории миссионерства Русской православной церкви. — Москва. — 2007. — 683 c.

18. Лысенко Ю.А. Киргизская Духовная миссия Омской епархии в 1881-1917 гг. Макарьевские чтения: материалы Шестой международной конференции. — Горно-Алтайск. — 2007. — C. 47-58.

19. Путешествие Генриха Мозера. Царская колонизация в Казахстане (по материалам русской периодической печати XIX в.). — Алматы: Рауан. — 1995. — 302 с.

20. Лысенко Ю.А. Миссионерство Русской православной церкви в Казахстане (вторая половина XIX – начало XX вв.). — Барнаул. — 2010. — 195 с.

21. Фукс К. Казанские татары в статистическом и этнографическом отношениях. Краткая история г. Казани. Репринтное воспроизведение. — Казань. — 1991. — С. 37.

22. ӨР ОММ. Қор 338, Тізбе 2, Іс 284, Парақ 7.

23. БҚО ММ (Батыс Қазақстан облысының мемлекеттік мұрағаты). Қор 249, Тізбе 1, Іс 20, Парақ 98.

24. БҚО ММ. Қор 249, Тізбе 1, Іс 20, Парақ 11-12.

25. Красовский А.А., 1868. Область сибирских киргизов. СПб. С. 455.

26. 26 БҚО ММ. Қор 249, Тізбе 1, Іс 20, Парақ 19.

27. БҚО ММ. Қор 249, Тізбе 1, Іс 20, Парақ 27.

28. БҚО ММ. Қор 1, Тізбе 1, Іс 3, Парақ 43.

29. ҚР ОММ. Қор 338, Тізбе 1, Іс 184, Парақ 24.

30. Федоров Г. Моя служба в Туркестанском крае (1870-1906) . Исторический вестник. — 1913. — Книга 9-12. [Электронный ресурс] – URL: https://www.academia.edu/40080686 (дата обращения: 22.02.2024).

31. Bennigsen A., Lemercier-Quelquejay C. Islam in the Soviet Union. — London: Pall Mall Press. —1967. — 272 p. [Электронный ресурс] – URL: https://archive.org/details/islaminsovietuni0000alex/page/n5/mode/2up (дата обращения: 19.02.2024).

32. Харузин А.Н. Степные очерки (Киргизская букеевская орда). Странички из записной книги: документально-художественная литература. — Москва: Типография А.А. Левенсон. — 1888. — C. 205.

33. Arsal Sadri Maksudi. Milliyet Duygusunun Sosyolojik Esasları, 4.b., — İstanbul: Ötüken Neşriyatı. — 1979. — 200 s. [Электронный ресурс] – URL: https://www.otuken.com.tr/u/otuken/docs/1/-/1-subat-milliyet- duygusunun-sosyolojik-esaslari-1518601162.pdf?srsltid=AfmBOoqNMsjRuaGRvqSjr5Rz_Q_nGh4PPg1WeiIQBvIxZlsInu0PMca (дата обращения: 20.02.2024)

34. Остроумов Н.П. Мадрасы в Туркестанском крае. Журнал Министерства народного просвещения. — Ч. 7 (январь). Отделение 3. — 1907.

35. Бендриков К.Е. Очерки по истории народного образования в Туркестане (1865-1924). — Москва: Издательство АПН РСФСР. — 1960. — 512 с.

36. Свод учреждений и уставов управления духовных дел иностранных исповеданий христианских и иноверных. Свод законов Российской империи. Т. 11. Ч. 1. — СПб., —1900. — С. 1-146.

37. Бобровников Н.А. Русско-туземные училища, мектебы и медресе Средней Азии. — СПб., — 1913. — 90 c.