АНТ – КӨШПЕЛІ ҚОҒАМДАҒЫ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТЫ РЕТТЕСТІРУШІ ИНСТИТУТ (ТҮРКІ-МОҢҒОЛ ХАЛЫҚТАРЫ МЫСАЛЫНДА)

Әр халықтың мәдениеті мен дәстүрін сипаттайтын, қайталанбайтын, тек өзіне тән айқын белгісі болатыны тәрізді, көшпелі қоғамның да ерекше ұстанатын ұстанымдары болды. Ұланғайыр далада тыныштық пен сақтықты, достықты сақтаудың да, әр істі орындаудың да, айтқан сөзге тұрақты болудың да өзіндік жолдары қалыптасқан. Сондай әлеуметтік құрылымды үйлестіруші институттардың бірі – ант. Мақалада түркі-моңғол халықтары мысалындағы анттың көрінісі, тарихи әрі өмірлік маңызы және оның жеке адамның ғана емес, ел өміріндегі атқаратын қызметі жайында деректер мен зерттеулерге негізделе отырып қарастырылады. Зерттеудің мақсаты ортағасырлық түркі және моңғол халықтарының әлеуметтік құрылымындағы ерекшеліктерді ант институты негізінде ашып көрсету болып табылады. Ал осы мақсаттан туындайтын міндеттер келесі тізбені құрайды: ортағасырлық түркі және моңғол халықтарының әлеуметтік құрылымын, қарым-қатынас мәселелерін реттестіруші институт анттың көшпелі қоғамдағы орны мен маңызын фольклорлық деректер мен жазба дерек беттеріндегі мәліметтер негізінде ашып көрсету; ерекшеліктері мен өзара ықпалдастықтарын зерттеу.  Көшпелілер қоғамының  өзара ұйымдасуының өркениеттік ерешеліктері туралы жаңашыл тұжырымдар басшылыққа алынып қарастырылады. Мақалада қарастырылған ант ұғымы ел мен жер тағдырын, ер тағдырын анықтауда тұлғалардың жеке емес, қоғамның ажырамас бөлшегі ретінде көпшілікпен санаса әрі бір-біріне тәуелді бола отырып, көшпелі қауымның ортақ игілігін іске асыруда өзара бір-бірін қолдаудың және анты мен әрекетіне берік болу арқылы оның кепілі ретінде көрсетілетін әрекетімен елдегі мәселелерді шешуге ықпал жасаудың принциптері түркі-моңғол халықтарының мысалында тұжырымдалады.

1. Қазақтың ата заңдары: құжаттар, деректер және зерттеулер. 10 томдық / Бағдарлама жетекшісі: С.З. Зиманов. – Алматы: Жеті жарғы, 2004. – 6-том. 571 б.

2. Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия. Т.1. Алматы: DSP, 2011. – 735 б.

3. Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия. Т.5. Алматы: Азия Арна» баспасы, 2014. – 840 б.

4. Артыкбаев Ж.О. Казахское общество: традиции и инновации. Караганда, 1993. – 330 с.

5. Қазақтың ата заңдары: құжаттар, деректер және зерттеулер = Древний мир права казахов. Материалы, документы и исследования. 10 томдық / Бағдарлама жетекшісі: С.З. Зиманов. – Алматы: Жеті жарғы, 2004. – 2-том. – 2004. – 672 б.

6. Юрченко А. Клятва на золоте: тюркский вклад в монгольскую дипломатию // Тюркологический сборник. 2007–2008. М., 2009. С. 410–423

7. Давлетшин Г.М. Клятва, договор, шертвование в межгосударственных отношениях у тюрко-татар // Вестник экономики, права и социалогии, 2012. – №4. – С. 153-155.

8. Бичурин Н.Я. (Иакинф). Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. – М.-Л.: Изд-во АН СССР, 1950. – Т. 1-2. Т.1. – 469 c.

9. Кошгари Махмуд. Девону лугатит турк: в 3-х т. – Ташкент, 1960-1963. – 342 с.

10. Гатовичкий М. Значение и обряд присяги у киргиз // ЮВ. Т. ХІХ. М., 1885.

11. Базылхан Н. (2006). Қазақстан тарихы туралы моңғол деректемелері, 1-том, Моңғолдың құпия шежіресі, Көне моңғол тілінде түпнұсқалық транскрициясын, ғылыми-мағыналық аудармасы мен түсіндірмелерін, көрсеткіштерін жасаған Н. Базылхан, Алматы: Дайк-Пресс, 2006. – 400 б.

12. Тойшанұлы А. Ант // Қазақ әдебиетінің тарихы. Он томдық. 1-том. – Алматы: ҚазАқпарат, 2008. –812 б.

13. Три еврейских путешественника / Пер. и примеч. П. В. Марголина. Иерусалим, М.: Мосты культуры, Гешарим, 2004. – 330 с.

14. Тайлор Э.Б. Первобытная культура. – М., 1989. – С. 225

15. Бабалар сөзі: Жүзтомдық. – Астана: «Фолиант», 2011. Т. 78: Қазақ мифтері. – 448 б.

16. Хазанов А.М. Обычай побратимства у скифов // Советская археология. – М., 1972. №3. – 69 с.

17. Бабалар сөзі: Жүзтомдық. – Астана: «Фолиант», 2013. Т.93: Магиялық фольклор. – 432 б.

18. Қазақтың ата заңдары: құжаттар, деректер және зерттеулер. 10 томдық. – Алматы: Жеті жарғы, 2005. – 6-том. – 2005. – 568 б.

19. Словохотов Л.А. Народный суд обычного права киргизов Малой орды // Труды Оренбургской ученой архивной комиссии. Вып. XV. Оренбург. 1905. 158 с.

20. Баллюзек Л.Ф. Народные обычаи, имевшие, а отчасти и ныне имеющие, в малой киргизской орде силу закона // Туркестанский сборник. Т. 76. СПб.: Тип. министерства путей сообщения. 1873. С. 45-167.

21. Загряжский Г. Юридические обычаи киргиз и о народном суде у кочевого населения Туркестанского края, по обычному праву (заң) // Материалы для статистики Туркестанского края. Ежегодник. 1876. Вып. IV. СПб. С. 151-202.

22. Готовицкий М. Значение и обряд присяги у киргиз // Юридический вестник. 1885. № 5. С. 189-194.

23. Әлімбай, Н. Көшпелі қазақ қоғамындағы әдеттік-құқықтық қатынас пен іс-тәжірибенің антропологиясы (ХҮІІІ-ХІХ ғ. 60-жылдары) // Turkic Studies Journal 2, 2024. Б.23-56

24. Материалы по обычному праву казахов. Сборник I. Алма-Ата: Изд. АН КазССР. 1948. 350 с.

25. Саққұлақұлы 2005 – Саққұлақұлы Е. «Есім ханның ескі жолы» // Қазақтың Ата заңдары. Құжаттар, деректер және зерттеулер. Он томдық. T. IV. Алматы: «Жеті Жарғы» ЖШС. 2005. Б. 145-152.

26. Юрченко А. Г. Гадание по огню в сакральной практике хазарского кагана // Тюркологический сборник. 2003–2004. М., 2005. – 367 с.

27. Sinor D. Interpreters in Medieval Asia // Asian and African Studies. Journal of the Israel Orietal Society (16), 3. 1982. Р. 311–316.