ҚИМАҚ КЕЗЕҢІ ЖЕРЛЕУ ЕСКЕРТКІШТЕРІ: АРХЕОЛОГИЯЛЫҚ ДЕРЕКТЕР НЕГІЗІНДЕ

Қазақстан территориясында қимақ кезеңі археологиялық ескерткіштерінің зерттелу мәселесі шешімін таппаған, кешенді зерттеуді қажет ететін тақырыптардың бірі. XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың ортасына дейінгі аралықта қимақ ескерткіштері туралы мәліметтер әр түрлі экспедиция есептерінде біренсаран ғана кездессе, XX ғасырдың 50-жылдарынан бастап Ертіс бойы, Тарбағатай, Алакөл аймағында Ф.Х. Арсланова кешенді зерттеу жұмыстарын жүргізіп, ерте ортағасыр түркілерінің жерлеу ғұрыптық ескерткіштерін жіктеп, қимақ типіндегі ескерткіштерді жеке шығарады. Осы аралықта А.Г. Максимова, Е.И. Агеева да ерте түркілердің кезеңдемесін жасайды. XX ғасырдың 80-жылдарына дейін қимақ жерлеу ескерткіштеріне байланысты мол мәлімет жиналса, одан кейінгі 30 жыл бойы бұл тақырып мүлдем ұмыт болды. Қазіргі уақытта да Қазақстан археологиясында қимақ жерлеу-ғұрыптық ескерткіштері ең зерттелмеген тақырыптардың бірі болып табылады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері: зерттеу жұмысының мақсаты археологиялық деректер негізінде қимақ кезеңінің материалдық және рухани мәдениеті бойынша деректерді жүйелеу және жинақтау болып табылады. Мақсатқа жету үшін жерлеу-ғұрыптық ескерткіштерінен мәліметтер жиналды және талданды. Зерттеуге салыстырмалы-тарихи, салыстырмалы-типологиялық әдістер қолданылды. Нәтижелері: зерттеу нәтижесінде Қазақстанда қимақ кезеңінің жерлеу-ғұрыптық кешендерін анықтау үшін кешенді археологиялық жұмыстар жетіспейтіні анықталды.
Жұмыста XX ғасырдың 60-жылдарынан бастап бүгінгі күнге дейінгі аралықтағы зерттеулер қолданылған.

1. Арсланова Ф.Х. Контакты кимаков с самодийско-угорским населением Обь-Иртышского междуречья // Очерки средневековой археологии Верхнего Прииртышья. – Астана: Издательская группа филиала Института археологии им. А.Х. Маргулана в г. Астана. – 2013. – С. 146-149.

2. Кумеков Б.Е. Государство кимаков IX-XI вв. по арабским источникам. – Алма-Ата: Наука, 1972. – 156 с.

3. Исмагулов О. Население Казахстана от эпохи бронзы до современности (палеоантропологическое исследование). – Алма-Ата: «Наука» Казахской ССР, 1970. – 237 c.

4. Арсланова Ф.Х., Ермолаева А.С. Памятники кимаков левобережья Иртыша // Этническая история тюркоязычных народов Сибири и сопредельных территорий: Тезисы докладов областной научной конференции по антропологии, археологии и этнографии. – Омск, 1984. – С. 141-145.

5. Трифонов Ю.И. Акчий II // Археологические памятники в зоне затопления Шульбинской ГЭС. – Алма-Ата: Наука, 1987. – С. 150-168.

6. Трифонов Ю.И., Самашев З. Карашат I // Археологические памятники в зоне затопления Шульбинской ГЭС. – Алма-Ата: Наука, 1987. – С.176-215.

7. Трифонов Ю.И., Самашев З. Карашат II // Археологические памятники в зоне затопления Шульбинской ГЭС. – Алма-Ата: Наука, 1987. – С.215-230.

8. Савинов Д.Г. Расселение кимаков по археологическим данным // Прошлое Казахстана по археологическим источникам. – Алма-Ата, 1976. – С. 94-104.

9. Горбунов В.В. Мечи и сабли кимаков восточного Казахстана // Труды Седьмой Международной научно-практической конференции «Война и оружие. Новые материалы и исследования» в пяти частях. Часть 2. – Санкт- Петербург: ВИМАИВиВС, 2016. – С. 131-148.

10. Артыкбаев Ж. Среднее Прииртышье в контексте проблем истории Евразийских степей/этноисторический и этноархеологический опыт исследования. – Т. I. – Павлодар: ТОО НПФ «ЭКО», 2007. – 267 с.

11. Дашковский П.К., Самашев З., Тишкин А.А. Комплекс археологических памятников Айна-Булак в Верхнем Прииртышье (Восточный Казахстан). – Барнаул: Азбука, 2007. – 96 с.

12. Самашев З. Памятники средневековых кочевников верховий р.Каракаба в Казахском Алтае // Алтай в кругу евразийских древностей / отв. ред. А.П. Деревянко, В.И. Молодин. – Новосибирск: ИАЭТ СО РАН. – 2016. – С. 379-409.

13. Омаров Г.К., Бесетаев Б.Б., Баймуханов Н.Б., Сагындыкова С.Т. Вооружение и конское снаряжение средневековых кочевников Восточного Казахстана (по материалам могильника Аян) // «Мир большого Алтая» международный научный журнал / главный редактор - Даниал Ахметов. – Өскемен. – № 6(2). – 2020. – С. 941-958.

14. Omarov G., Besetayev B., Sagyndykova S. Horse equipment of medieval nomads of the Kazakh Altai (based on materials from the Tuyetas burial ground) // Archaeological Research in Asia. Volume 31. 2022. Pp.1-15.

15. Арсланова Ф.Х. О связях племен Верхнего Прииртышья с населением Южного Урала и Поволжья // Очерки средневековой археологии Верхнего Прииртышья. – Астана: Издательская группа филиала Института археологии им. А.Х. Маргулана в г. Астана, 2013. – С. 140-146.

16. Гаврилова А.А. Могильник Кудыргэ как источник по истории алтайских племён. – Москва. – 1965. – С. 72.

17. Грязнов М.П. История древних племён верхней Оби. – МИА. – №48. – 1956. – 151 с.

18. Горбунов В.В., Тишкин А.А. Курганы сросткинской культуры на Приобском плато. – Барнаул: Издво Алт. ун-та, 2022. – 320 с.

19. Агеева Е.И., Максимова А.Г. Отчет Павлодарской экспедиции 1955 года // Труды института истории, археологии и этнографии АН КазССР / ответ.редактор К.А. Акишев. – Том 7. – Алма-Ата: издательство Ан КазССР. – 1959. – С. 32-58.

20. Арсланова Ф.Х. Бобровский могильник // Очерки средневековой археологии Верхнего Прииртышья. –Астана: Издательская группа филиала Института археологии им. А.Х. Маргулана в г. Астана, 2013. – С. 151-165.

21. Омаров Г.К. Шығыс Қазақстан облысы Күршім ауданының археологиялық ескерткіштері / Ғылымизерттеу жұмысы жөніндегі (қорытынды) есебі. – Алматы. – 2014. – 125 б. // КазГОСИНТИ. Инв № 0213РК02568.

22. Кирпичников А.Н. Снаряжение всадника и верхового коня на Руси IX–XIII вв. / АН СССР. ИА. Л.: Наука. – 112 с.

23. Горбунов В.В., Тишкин А.А. Меч из раннесредневекового памятника Сростки – I на Алтае // Сборник в честь 70-летия проф. доктора Борис Д. Борисова. – София: «Фабер», Велико Тырново. – 2023. – С. 261-271.

24. Самашев З., Айткали А., Курмангалиев А.К., Sevinc E. Предварительные результаты исследования курганов древнетюркской эпохи из долины Елеке Сазы в 2021 году // Алтай – түркі әлемінің алтын бесігі: зерттеулер жинағы. – Усть-Каменогорск, 2021. – С. 129-137.

25. Самашев З., Айткали А., Жангалиев У., Рахманкулов Е. Курганы кимакского времени на могильнике Кансар в Казахском Алтае // Алтай – түркі әлемінің алтын бесігі: зерттеулер жинағы. – Көкшетау: «КөкшеПолиграфия» АҚ. – 2022. – С. 246-253.

26. Арсланова Ф.Х., Кляшторный С.Г. Руническая надпись на зеркале из Верхнего Прииртышья // Тюркологический сборник-1972. – М. – 1973. – С. 306-315.

27. Омаров Г.К., Базылхан Н. Шығыс Қазақстан облысы Қабырғаталдан жаңадан табылған көне түрік бітік жазулы ескерткіш туралы (алғашқы талдау) // ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. – №6 (158). – 2015. – 168-171 бб.

28. Арсланова Ф.X. Курганы с трупосожжением в Верхнем Прииртышье // Поиски и раскопки в Казахстане. – Алма-Ата. – 1972. – С. 56-76.