ПСИХОТРАВМАДАН ОТБАСЫЛЫҚ ЗОРЛЫҚ-ЗОМБЫЛЫҚҚА: АТА-АНА АГРЕССИЯСЫНЫҢ ПСИХОЭМОЦИОНАЛДЫҚ ЖӘНЕ МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚТЫҚ ДЕТЕРМИНАНТТАРЫ

Зерттеудің мақсаты – отбасылық зорлық-зомбылықтың бір түрі ретінде ата-аналық агрессияның психоэмоциялық және мінез-құлықтық детерминанттарын айқындау. Зерттеу шеңберінде балалық шақта бастан кешкен психологиялық жарақаттың, оның ішінде эмоционалдық және физикалық зорлықзомбылықтың, сондай-ақ эмоционалдық қауіпсіздіктің жетіспеушілігінің ата-аналық агрессивті мінез-құлық үлгілерін қалыптастырудағы әсері қарастырылды. Жұмыста ата-аналық агрессия басқа зорлық түрлерімен қатар тек құқықтық-қылмыстық құбылыс ретінде ғана емес, сонымен қатар мінез-құлықтық денсаулықтың бұзылуы ретінде де қарастырылуы мүмкін екендігі дәлелденеді. Мұндай тұжырымдама агрессиялық мінезқұлықтың аффективті дисрегуляциямен және жарақаттық бұзылыстармен байланысты екенін көрсететін DSM-5 және ICD-11 жүйелерінің қазіргі ұстанымдарына сәйкес келеді.
Зерттеудің әдіснамалық негізі ретінде авторлық сауалнама (Childhood Emotional and Physical Experience Assessment Questionnaire and Its Behavioral Outcomes in Parenting) қолданылды. Ол балалық шақтағы психологиялық жарақаттар мен ата-аналық мінез-құлық стратегиялары арасындағы байланысты бағалауға арналған. Зерттеуге 398 ата-ана қатысты. Мәліметтерді өңдеу үшін Jamovi бағдарламасында корреляциялық және регрессиялық талдау әдістері қолданылды.
Нәтижелер балалық шақтағы эмоционалдық депривация мен физикалық жаза тәжірибесінің агрессияға төзімділікпен және ата-аналық зорлық-зомбылық үлгілерін қайталауға бейімділікпен оң байланыста екенін көрсетті. Жоғары жарақаттану деңгейі, эмоционалдық тұйықтық және агрессивті тәрбиелеу сценарийлерін ішкі қабылдау ата-аналық агрессияның маңызды предикторлары ретінде анықталды. Зерттеу нәтижелері отбасылық психопрофилактика және психотерапия бағдарламаларын әзірлеу үшін маңызды практикалық мәнге ие.

1. Об утверждении Комплексного плана по защите детей от насилия, превенции суицида и обеспечения их прав и благополучия на 2023–2025 годы [Электронный ресурс]. – URL: https://legalacts.egov.kz/npa/view?id=14573778 (дата обращения: 24.03.2025).

2. Портал правовой статистики и специальных учетов Генеральной прокуратуры Республики Казахстан. Отчет №1 о зарегистрированных преступлениях за 2023–2024 гг. [Электронный ресурс]. – URL: https://qamqor.gov.kz/crimestat/statistics (дата обращения: 24.03.2025).

3. UNICEF. Knowledge, Attitudes and Practices Survey on Violence Against Children in Families in Kazakhstan. – Astana: UNICEF Kazakhstan, 2023. Available at: – URL: https://www.unicef.org/kazakhstan/media/10841/file/KAP%20survey.pdf. (accessed: 24.03.2025)

4. Substance Abuse and Mental Health Services Administration (SAMHSA). Behavioral Health [Электронный ресурс]. – URL: https://www.samhsa.gov/find-help/disorders (дата обращения: 24.03.2025).

5. Barry C. L., Huskamp H. A., Goldman H. H. A political history of federal mental health and addiction insurance parity // The Milbank Quarterly. – 2013. – Vol. 91, № 3. – P. 604–636.

6. American Psychiatric Association. Diagnostic and statistical manual of mental disorders. 5th ed. 7. World Health Organization. International Classification of Diseases 11th Revision (ICD-11) Available at: – URL: https://icd.who.int/ (accessed: 24.03.2025).

7. Meyer C. Culture and Gender in Trauma Research: Applying an Intersectional Perspective in Cultural Clinical Research. Dissertation zur Erlangung des akademischen Grades Doktorin der Philosophie. – 2024.

8. Grzanka P. R. From Buzzword to Critical Psychology: An Invitation to Take Intersectionality Seriously // Women & Therapy. – 2020. – Vol. 43. – P. 244–261.

9. Heim E., Karatzias T., Maercker A. Cultural concepts of distress and complex PTSD: Future directions for research and treatment // Clinical Psychology Review. – 2022. – Vol. 93. – 102143.

10. Heim E., Knaevelsrud C. Standardised research methods and documentation in cultural adaptation: The need, the potential and future steps // Clinical Psychology in Europe. – 2021. – Vol. 3.

11. Heim E., Kohrt B. A. Cultural Adaptation of Scalable Psychological Interventions: A New Conceptual Framework // Clinical Psychology in Europe. – 2019. – Vol. 1 (4).

12. Heim E., Maercker A., Boer D. Value orientations and mental health: a theoretical review // Transcultural Psychiatry. – 2019. – Vol. 56 (3). – P. 449–470.

13. Екимова В. И., Лучникова Е. П. Комплексная психологическая травма как последствие экстремального стресса // Современная зарубежная психология. – 2020. – № 1 (9). – С. 50–61.

14. Finkelhor D. Childhood victimization: Violence, crime, and abuse in the lives of young people. – New York: Oxford University Press, 2020. – 126 p.

15. Huesmann L. R., et al. Childhood predictors of adult criminality: are all risk factors reflected in childhood aggressiveness? // Criminal Behaviour and Mental Health. – 2002. – Vol. 12 (3). – P. 185–208.

16. Arnsten A. F. Stress signalling pathways that impair prefrontal cortex structure and function // Nature Reviews Neuroscience. – 2009. – Vol. 10 (6). – P. 410–422.

17. Lupien S. J., et al. Cortisol levels during human aging predict hippocampal atrophy and memory deficits // Nature Neuroscience. – 1998. – Vol. 1 (1). – P. 69–73.

18. Lupien S. J., McEwen B. S., Gunnar M. R., Heim C. Effects of stress throughout the lifespan on the brain, behaviour and cognition // Nature Reviews Neuroscience. – 2009. – Vol. 10 (6). – P. 434–445.

19. Jang S. H., Smith C. A. A test of reciprocal causal relationships among parental supervision, affective ties, and delinquency // Journal of Research in Crime and Delinquency. – 1997. – Vol. 34 (3). – P. 307–336.

20. Wang M., Kenny S. J. Longitudinal links between fathers’ and mothers’ harsh verbal discipline and adolescents’ conduct problems and depressive symptoms // Child Development. – 2014. – Vol. 85 (3). – P. 908–923.

21. Isobel S. Trauma-informed care: A radical shift or basic good practice? // Australasian Psychiatry. – 2017. – Vol. 25 (6). – P. 589–591.

22. Frans Ö. Posttraumatic Stress Disorder (PTSD) in the General Population // Comprehensive Summaries of Uppsala Dissertations from the Faculty of Social Sciences. – 2003. – № 129. – 21 p.

23. Brown T. A., Campbell L., Lehman C. L., Grisham J. R., Mancill R. B. Current and lifetime comorbidity of the DSM-IV anxiety and mood disorders in a large clinical sample // Journal of Abnormal Psychology. – 2001. – Vol. 110 (4). – P. 585–599.

24. Breslau N., et al. Trauma and post-traumatic stress disorder in the community: The 1996 Detroit area survey of trauma // Archives of General Psychiatry. – 1998. – Vol. 55. – P. 626–631.

25. Afifi T., Taillieu T., Salmon S., et al. Adverse childhood experiences (ACEs), peer victimization, and substance use among adolescents // Child Abuse & Neglect. – 2020. – Vol. 106. – Article ID 104504.

26. Van de Vijver F., Leung K. Methods and Data Analysis for Cross-Cultural Research. – Thousand Oaks, CA: SAGE Publications, 1997. – 200 p.

27. Hambleton R. K., Merenda P. F., Spielberger C. D. (eds.) Adapting Educational and Psychological Tests for Cross-Cultural Assessment. – Mahwah, NJ: Psychology Press, 2005. – 390 p.

28. Heine S. J., Norenzayan A. Toward a psychological science for a cultural species // Perspectives on Psychological Science. – 2006. – Vol. 1 (3). – P. 251–269.

29. Cheung F. M., Leung K. Indigenous personality measures: Chinese examples // Journal of Cross-Cultural Psychology. – 1998. – Vol. 29 (1). – P. 233–248.

30. Cowan S. K., Hout M., Perrett S. Updating a time-series of survey questions: The case of abortion attitudes in the General Social Survey // Sociological Methods & Research. – 2022. – Vol. 53. – P. 193–234.