ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЖӘНЕ ШЕТ ЕЛДЕРДІҢ ЗАҢНАМАСЫНДА ШАРТТЫ ТҮРДЕ МЕРЗІМІНЕН БҰРЫН БОСАТУДЫ ҚОЛДАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ

Ғылыми жұмыс ТМД елдерінің, сондай-ақ басқа да шет мемлекеттердің қылмыстық заңнамасындағы шартты түрде мерзімінен бұрын босату институтын зерттеуге бағытталған. Зерттеу объектісі ретінде шартты түрде мерзімінен бұрын босату институты болып табылады, осыған байланысты зерттеу нысаны ТМД құрамына кіретін, сондай-ақ Кеңес Одағының бұрынғы құрамындағы және Қазақстанмен құқықты дамытудың ортақ тарихи тамыры бар мемлекеттердің заңнамасы бойынша осы институтты құқықтық қамтамасыз ету болып табылады. Мақаланың мақсаты-қылмыстық заңнамада шартты түрде мерзімінен бұрын босату институтына талдау жүргізу, оның жалпы және ерекше белгілерін анықтау, сондай-ақ Қазақстан Республикасында шартты түрде мерзімінен бұрын босатуды құқықтық реттеуді жетілдіру бойынша ғылыми негізделген ұсыныстар әзірлеу. Жұмыста зерттелетін институттың мазмұнына қатысты ғалымдардың пікірлері берілген. Сонымен бірге, мақала авторлары институтты пайдаланудың шартты шара, санкция немесе гуманизм қағидасының салдары ретінде қарастырмай, ынталандыру сипатына қатысты пікірмен келіседі. Шартты түрде мерзімінен бұрын босату институты қылмыстық жаза қолданылатын адамдарға ықпал етудің тиісті құралы болып табылады. Ол сотталғандарды заңды мінез-құлықпен айналысуға, қоғамдық тәртіпті және түзеу мекемесінің режимін сақтауға шақырады. Қаралып отырған елдердің заңнамалық тәжірибесінің ерекшеліктері шартты түрде мерзімінен бұрын босату институтын қолданудың материалды және формальды негіздері, сондай-ақ сот үкiмiмен белгiленген мерзiмдi мерзiмiнен бұрын өтеу үшiн сот органына өтінішхат беруге мүмкіндігі бар субъектілер тұрғысынан Қазақстан Республикасының заңнамасына ортақ белгілерді анықтауға мүмкіндік береді. Кейбір елдерде кәмелеттік жасқа толмаған адамдарға ерекше көңіл бөлінеді. Осыған байланысты қылмыстық жазаны мерзімінен бұрын өтеу туралы сот актісін шығарудың формальды негізі сотталған адамның оқуына, оқу тәртібіне қатынасы болып табылады. Кейбір мемлекеттердің қылмыстық заңнамасы келесідей ерекшеленеді, онда сот үкімімен белгіленген мерзімнен бұрын аяқталу мүмкіндігі белгіленген субъектілерге қатысты елеулі шектеулер бар: онша ауыр емес қылмыстар үшін сотталғандар және нақты өтеу мерзімі ішінде заңды мінез-құлық танытқандар. Мақалада Қазақстан Республикасында шартты түрде мерзімінен бұрын босату институтын қолдануды құқықтық реттеуді жетілдіру үшін қарастырылатын елдердің заңнамалық тәжірибесін талдауға негізделген ұсыныстар бар. Мақаланы жазу барысында салыстырмалы құқық әдісі, логикалық және жалпы ғылыми әдістер қолданылды.

1. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі. Қазақстан Республикасының кодексі 2014 жылғы 3 шілдедегі № 226-V ҚРЗ. [Электрондық ресурс] - URL: // https://adilet.zan.kz/kaz/docs/K1400000226 (қаралу уақыты: 25.11.23)

2. Щерба Д.А. Условно-досрочное освобождение от отбывания наказания: вопросы теории и практики; автореф. дис. … канд. юрид.наук. - Владивосток. - 2007. - 22 с.

3. Gupta K. Parole in India and laws related to it. [Электрондық ресурс] - URL: https://blog.ipleaders.in/parole-indialaws-related/( қаралу уақыты: 24.04.23)

4. Казначеева Д.В. Поняття умовно-дострокового звільнення від відбування покарання за законодавством України [Электрондық ресурс] - URL: http://univd.edu.ua/science-issue/issue/167 (қаралу уақыты: 24.12.23)

5. Уголовный кодекс Республики Беларусь от 9 июля 1999 года № 275-З. [Электрондық ресурс] - URL: https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=30414984 (қаралу уақыты: 20.12.23 ж.)

6. Уголовный кодекс Российской Федерации от 13 июня 1996 года № 63-ФЗ. [Электрондық ресурс] - URL: https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=30397073 (қаралу уақыты: 20.12.23 ж.)

7. Уголовный кодекс Республики Узбекистан от 22 сентября 1994 года № 2012-XII. [Электрондық ресурс] - URL: https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=30421110 (қаралу уақыты: 20.12.23)

8. Nuridin S., Ongarabaev E. Parole and Early Release from Punishment: Problems of Improving Application Mechanisms in the Republic of Kazakhstan and Foreign Experience. Journal of Law and Sustainable Development. – 2023. - № 11(9). – P. 1-20.

9. Carter H. W. Some Legal Aspects of Parole. Journal of Criminal Law and Criminologyю. – 2021. - № 3. – P. 600-623 [Электрондық ресурс] - URL: https://scholarlycommons.law.northwestern.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=3102& (қаралу уақыты: 05.01.24)

10. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2015 жылғы 2 қазандағы № 6 нормативтік қаулысы. «Жазаны өтеуден шартты түрде мерзімінен бұрын босатудың, жазаның өтелмеген бөлігін жазаның неғұрлым жеңіл түріне ауыстырудың және тағайындалған жаза мерзімін қысқартудың сот практикасы туралы» [Электрондық ресурс] - URL: https://adilet.zan.kz/kaz/docs/P150000006S (қаралу уақыты: 25.12.23)