МҰСТАФА ШОҚАЙ ЕВРОПАДА: САЯСИ БИОГРАФИЯСЫНЫҢ ЖАҢА ДЕРЕКТЕРІ

1917 жылы Ресейде большевиктердің билікке келуінен туындаған Еуропадағы түркі-мұсылман саяси эмиграциясының тарихы бірқатар жарияланымдарға қарамастан едәуір олқылықтарға ие болды. Бұл мақаланың мақсаты – зерттеудің идеографиялық әдісін қолдана отырып, еуропалық баспасөздің ғылыми айналымға алғаш енгізген бірқатар мұрағаттық деректері мен материалдарының негізінде Еуропадағы қазақ саяси эмигранты Мұстафа Шоқайдың дипломатиялық қызметін қарастыру. Сталиндік «ұлттық» саясаттың «табыстарын» кеңестік насихаттауға, сондай-ақ оның түркі-мұсылман саяси эмиграциясы көшбасшыларының қызметіне қатысуына қарсы бағытталған, ол Солтүстік Еуразия түркі-мұсылман халқының, оның ішінде Қазақстанның басты идеясын білдірді, орыс самодержавиесінің құлауымен, 1917-1920 жылдары Ресей империясының ыдырауымен өзін айқын әрі кеңінен танытқан тәуелсіздік пен бостандыққа қолжеткізу.

Мақалада Мұстафа Шоқайдың Кеңес Одағының Түркі халықтары одағының кеңестік Ресеймен олардың тәуелсіздігі мен бостандығы үшін күресте жақтаушысы болғаны көрсетілген. Бұл жоба КСРО-дағы қоғамдық даму перспективаларына қатысты теориялық тұрғыдан Мұстафа Шоқайдың қатысуымен әзірленді, ол 1917-1920 жылдары пайда болған және өмір сүрген дербес мемлекеттерді оның аумағында қалпына келтіруді саяси эмигранттық идеологтар түсінетін Кремль мәлімдемеген ұлттық мәселені шешпей-ақ, КСРО дамуының мүмкін еместігі туралы тезисті негіздеуге өз үлесін қосты оның ішінде Орталық Азияда. Түркі мемлекеттері одағының идеологтары мен теоретиктері ұсынған, оның ішінде Мұстафа Шоқай бар түркі интеграциясы идеясы КСРО ыдырағаннан кейін халықаралық деңгейде өз көрінісін тапты.

1. Государственный архив Российской Федерации. Ф. А-353. Оп. 9. Д. 26.

2. Шокай М. Полное собрание сочинений. — Т. 3. — Алматы: Дайк-Пресс: — 2012. — 640 б.

3. Чокаев М. Национальное движение в Средней Азии // Гражданская война в России. События, мнения, оценки. Москва: Раритет: — 2002. — С. 656-693.

4. Гражданская война в России и мусульмане. Сборник документов и материалов. Москва: Центр стратегической конъюнктуры: — 2014. — 816 с.

5. Государственный архив Российской Федерации. Ф. Р-9145. Оп. 1. Д. 1173.

6. Шокай М. Полное собрание сочинений. — Т. 2. — Алматы: Дайк-Пресс: — 2012. — 664 б.

7. Hoover Institution Archives. B. Nicolaevsky Collection. Box 476. Fol. 28.

8. Из истории азербайджанской эмиграции. Сборник документов, произведений, писем. Москва: Издательство «Социально-политическая МЫСЛЬ»: — 2011. — 416 с.

9. Мухаммед-Гаяз Исхаки: из политической биографии писателя // Вопросы истории. — № 8. — 2004. — С. 3-27.

10. Waldheim H. von. Les puissances et la politique turco-tatare // Politique étrangère. — N° 3. — 1938. — Р. 236-249.