ҚАЗАҚ ҚОҒАМЫНДАҒЫ БАЙЛАР ИНСТИТУТЫ (XIX-XX ғғ.)

Ғылыми-зерттеу мақаласында Қазақ қоғамындағы байлар институтының XIX-XX ғасырлардағы қалыптасуы, дамуы және қызметі қарастырылған. Қазақ хандығы кезеңінде де байлар болған. Ол дәстүрлі қазақ қоғамның әлеуметтік жіктерінің бір тобын құраған. Яғни, әлеуметтік категория болып табылады. Ауқатты байлар қазақ даласында әр ғасырда өмір сүрді. Олар өздерінің іскерлігімен, ақыл-парасатымен ел басқаруға араласқан, аймақты немесе ауылды ұйымдастырып жүретін қабілетті адамдар болды. Әр кезеңде өмір сүрген байлар заманына қарай еңбек еткен, табыс тапқан және қарамағындағы халыққа көмектескен. Тұрғындарды шаруашылықты дамытуға ұйымдастырған, мемлекетке салық төлеген. Тарихқа назар аударсақ, олар дәстүрлі қазақ қоғамында Қазақ хандығы құрылғаннан бері XV-XVIII ғасырлар аралығында әлеуметтік топ өзгеріссіз дамыған. Олардың статусы мен сословиесінде елеулі өзгеріс XIX-XX ғасырларда болған. Бұл Патшалық Ресей империясының әкімшілік басқаруы кезеңінде өзгеріске түсті. Одан кейін Кеңес үкіметінің 1930 жылы «Байларды тап» ретінде қуғындап жою қаулысы шықты. Демек, қазақ халқының дәстүрлі қоғамдық құрылысы өзгеріске ұшырады және бұзылды. Осы аталған қазақ қоғамындағы байлар институтын әлеуметтік құрылым ретінде қарастыру үшін Отандық және шетелдік авторлардың еңбектері пайдаланылды және архив деректері, құжаттар жинағы ғылыми айналымға тартылды.

1. Cидорцов В.Н. Методологические проблемы истории. — Минск: Тетра Системс. — 2006. — С. 192-198.

2. Mazhitova, Z., Valerievna Torop, V., Aleksandrovich Singilevich, D., Afonin, M., & Kurbanovich Gasanbekov, S. Judicial and legal institutions in traditional kazakh society in the russian researchers’ view (XIX century). Revista Gênero E Interdisciplinaridade, Vol 1. №1. 2020.

3. Масанов Н.Э. Кочевая цивилизация казахов: основы жизнедеятельности номадного общества. Алматы «Социнвест» — Москва «Горизонт». — 1995. — 88 с.

4. Верт Н. История Советского государства. – 1900-1991: перевод с французского языка. 2-е издание. — Москва: ИНФРА-М. Издательство «Весь мир». — 2003. — 211 с.

5. Алимбай Н., Муканов М., Аргынбаев Х. Традиционная культура жизнеобеспечения казахов. Очерки теории и истории. — Алматы: Гылым. — 1998. — 234 с.

6. Прошлое Казахстана в источниках и материалах /Под ред. Проф Асфендиярова С.Д. и проф. Кунте П. Алматы: Қазақстан. — 1997. — 232 с.

7. Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих, или киргиз-кайсацских, орд и степей. – (Под общей редакцией академика М.К. Козыбаева). — Алматы: Санат. — 1996. — 388 с.

8. Вяткин М.П. Очерки по истори Казахской ССР. – Москва: ОГИЗ Госполитиздат. — 1941. — С.297- 298.

9. Валиханов Ч.Ч. О кочевках киргиз. Собрание сочинений в пяти томах, Т.4. – Алма-Ата. — 1985. — 298 с.

10. Бекмаханов Е. Қазақстан XIX ғасырдың 20-40 жылдарында. Оқу құралы. — Алматы: Санат. — 1994. — Б. 106-108

11. Толыбеков С.Е. Кочевое общество казахов в XVII – начале XX вв. (политико-экономический анализ). — Алма-Ата: Наука. — 1971. — 633 с.

12. Традиционное казахское общество в национальной политике Российской империи: концептуальные основы и механизмы реализации (XIX – начало ХХ в.). Документы и извлечения / коллектив авторов. Барнаул: АЗБУКА. — 2014. — С. 4-6.

13. Муканов М.С. Этническая территория и расселения казахов в XVIII-XX веков. — Алма-Ата: Казахстан. — 1991. — 64 с.

14. Зиманов С.З. Общественный строй казахов первой половины XIX века / Акад. наук Казах. ССР. Инт философии и права. — Алма-Ата: Изд-во Акад. наук КазССР. — 1958. — С.213-215.

15. «Бай» сөзінің мағынасы. Қазақстан ұлттық энциклопедиясы. / Ред. Нысанбаев Ә.Н./. — Алматы: Қазақ энциклопедиясының баспасы. — 1999. — 48 б.

16. Толыбеков С.Е. Общественно-экономический строй казахов в XVII-XІХ веках. — Алма-Ата: КазГосИздательство. — 1959. — 377 с.

17. Сыдықов Е.Б. Алаш қаласының тарихы. — Семей: Жәрдем. — 2010. — 57 б.

18. Тілеухан А. Тарихи тұлға-Тана мырза. Тана мырза. — Семей: «Дом печати». — 2023. — Б. 37-38.

19. Атабаев Қ.М. Деректану: Оқу құралы. — Алматы: Қазақстан тарихы. — 2007. — Б. 54-55

20. Рахметуллин Е.Е. Алаштың атымтай жомарты [Электрондық ресурс] — URL: https://ehistory.kz/kz/news/show/758 (қаралу уақыты: 27.12.2023).

21. Сәрсембин Ү.Қ. Дәстүрлі қазақ қоғамында байлардың орыны қандай? [Электрондық ресурс] — URL: https://alash24.kz/news/14035 (қаралу уақыты: 01.08.2024).

22. Омарбеков Т.О. 20-30 жылдардағы Қазақстан қасіреті. — Алматы: Санат. — 1997. — 106 б.

23. Қазақстан Республикасының Президенті архиві (ҚР ПА). 141-қ., 1-т., 2969-іс, 1-2 пп.