ОРТАҒАСЫРЛЫҚ ҚЫШ ШАРЛАР: ЗЕРТТЕЛУІ ЖӘНЕ МӘСЕЛЕЛЕРІ (АТЫРАУ ОБЛЫСЫ МАТЕРИАЛДАРЫ БОЙЫНША)

Зерттеудің басты мақсаты алтынордалық Сарайшықтың бай тарихи-мәдени мұрасын және кейін жылдардағы археологиялық қазба материалдарын саралау.

Мақалада ортағасырлық Сарайшықтағы археологиялық қазба барысында табылған қыш шарлар туралы зерделенеді, өзге алтынордалық ескерткіштерден табылған шарлармен салыстырылады. Жошы Ұлысы қалалары орнынан табылған шарлардың қандай мақсатта пайдаланғаны туралы ғылымдағы бірнеше тұжырымдар талқыланады. Осындай археологиялық олжалар тарихымызды зерттеудегі маңызды дереккөздердің бірі. Олар арқылы еліміздің ортағасырлық тарихының мәдени, рухани, саяси-экономикалық даму деңгейін, әлемдік өркениет орталықтармен байланыстарын зерделеуге болады.

Ортағасырлық Сарайшық Жошы Ұлысы, Ноғай Ордасы, Қазақ хандығы тарихының маңызды даму кезеңдерін сақтайды. Қазба барысында кездескен шарлар бір жағынан Сарайшық қаласының Жайық жағалауында орналасып экономикалық байланыс торабы, екінші жағынан қала қолөнершілерінің үнемі даму үстінде болғанын дәлелдейді. Бұл бағытта шарлар тұрмыстық бұйымдар, соның ішінде алыс-жақыннан түрлі сұйықтық заттарды тасымалдаушы ретінде пайдаланылған. Ортағасыр тарихын зерттеушілер шарларды соғыс барысында жарылғыш бомба орнына қолданғанын да жазады. ХІV ғасырдың екінші жартысында теңіз пираттары Сарайшыққа шабуыл жасағаны туралы болжам бар. Олай болса, қыш шарлар тарихы зерттеу әлі толықтырыла түсуі тиіс.

1. Хаутала Р. В землях «Северной Тартарии»: Сведения латинских источников о Золотой Орде в правление хана Узбека (1313–1341). Серия «Язма Мирас. Письменное Наследие. Textual Heritage». Общ. и науч. ред. И.М. Миргалеева. — Казань: Институт истории им. Ш.Марджани АН РТ. — 2019. — Выпуск 6. — С. 864-897

2. Ибрагимов Н. Ибн Баттута и его путешествия по средней Азии. — М.: Наука. — 1988. — 128 с.

3. Самойлович А. Среднеазиатско-турецкие надписи на глиняном кувшин из Сарайчика. Записки восточного отделения Императорского Русского археологического общества. Том двадцать первый. 1911- 1913. Петербург: «Типография императорской Академии наук». — 1913. — С. 38-47

4. Галкин Л.Л. Загадки, гипотезы, открытия: Генуэские пираты на...Каспии. Вокруг Света. —1998. — №4. — 4 с.

5. Касенов М. Ядро керамическое. Туған өлкені зерттеу: оның маңызы және басым бағыттары: Республикалық ғылыми-тәжірибелік конференциясының материалдар жинағы (12 cәуір, 2021 жыл) ІІI т. Жалпы ред. басқ. Ә.Қ.Мұқтар. — Атырау. Сарайшық. — 2021. — Б. 203-209

6. Самашев З. Отчет ЗКАЭ 1989-1991 г. — 40 с.

7. Галкин Л.Л., Касенов М.С., Афанасьев В.К. Средневековое городище Актобе - Лаэти (ХIII-ХV вв.). – Атырау: Типография АГУ им. Х. Досмухамедова. — 2013. — 100 с.

8. Ахметова У, Мұқтар Ә, Қасенов М, Тұрарұлы А, Жұмабаев А. Жайық бойы Алтын Орда қалалары (ХІІІ – ХVI ғғ.). Кітап. — Алматы: «Болат Медиа» мекемесі. — 2023. — 148 б.

9. «Сарайшық» мемлекеттік тарихи-мәдени музей-қорығы қоры. ТК1НҚ1-294.

10. Отчет об археологических работах по теме: «Исследование средневекового городища Сарайчик». — Атырау. — 2019. — 25 с.

11. «Қазақстанның батыс өңіріндегі алтынордалық қалалар, көне керуен жолдары және керуенсарайлар: пәнаралық зерттеулер (ХІІІ-XV ғғ.)» бағдарламасының ортағасырлық Сарайшық ескерткішіндегі археологиялық қазба жұмысының ғылыми есебі. «Сарайшық» мемлекеттік тарихи-мәдени музей-қорығы. — Сарайшық. — 2023. — 68 б.

12. Федоров-Давыдов Г.А. Золотоордынские города Поволжья: Керамика. Торговля. Быт. — М.: Изд-во Моск. ун-та. — 2001. — 256 с.

13. Волков И.В. О назначении керамических шаров с золотоордынских городищ. Историкоархеологические исследования в г. Азове и на Нижнем Дону: тезисы докладов к семинару: в 1991 году: В.11. Азов. — 1993. — 257 с.

14. Галкин Л.Л. Керамические горны золотоордынского города Азака. СА. — М.: Наука. АН СССР, 1975. — №1. — 338 с.

15. Смирнов А.П. Оснавные этапы истории города Болгара и его историческая топография. Труды Куйбышевской археологической экспедиции. / Отв. ред. А.П. Смирнов. (МИА. № 42) — М.: Изд-во АН СССР. — 1954. — Т.I — 508 с.

16. Shellgrove D.L. The Nine Ways of Bon. London. 1967. 54 p.

17. Минаева Т.М. Новые находки на городище Маджара. Советская археология. — М.: Изд-во АН СССР. — 1954. — С. 284-285

18. Городища и крепости Казанского края. Иске Казань (Старая Казань)⁠. [Электронный ресурс] — URL: https://pikabu.ru/story/gorodishcha_i_kreposti_kazanskogo_kraya_iske_kazan_staraya_kazan_6235921?utm_source=linkshare&utm_medium=sharing (дата обращения: 15.04.2024)

19. FORT STANWIX Casemates and Cannonballs Archeological Investigations at Fort Stanwix National Monument. Available at: — URL: https://www.nps.gov/parkhistory/online_books/archeology/14/chap4.htm#:~:text=Mortar%20Bombs,for%20the%20Americans (accessed: 16.04.2024)

20. How was the Ball Technology During the Ottoman Period? How Was Its Production Carried Out? Available at: — URL: https://malzemebilimi.net/osmanli-zamaninda-top-teknolojisi-nasildi-uretimi-nasil-yapiliyordu.html. (accessed: 17.04.2024)

21. Сарайшық – бабалар мұрасы. Сарайшық қалашығының тарихы туралы дереккөздер. Құр. Ж.К. Жұмабаева, М.Қ. Кипиев //Ғыл.ред. Ж.К. Жұмабаева. — Атырау: «Ағатай» баспасы. — 2015. — 224 б.