СУЭЦ КАНАЛЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫСЫ ТУРАЛЫ ТАРИХИ ИДЕЯЛАР ЖӘНЕ КАНАЛДЫҢ БАТЫС-ШЫҒЫС МӘДЕНИ ЫҚПАЛДАСТЫҒЫНДАҒЫ РӨЛІ

Мақалада Суэц каналын – ежелгі дүние тарихынан бастау алған идея және ХІХ ғасырдағы жүзеге асырылған ғылыми техникалық прогрестің көрінісі ретінде қарастырамыз. Суэц каналының құрылысы арқылы екі теңізді жалғастыру мүмкіндігі туралы ежелгі Египет өркениеті кезеңіндегі тарихи ескерткіштердің негізінде, практикалық тұрғыда жүзеге асырылған Батыс-Шығыс арасындағы өзара ықпалдастықты, мәдениетті, идеологияны ұштастырған маңызды торап деген тұжырым жасаймыз. Суэц каналының тарихына, оның геосаяси және экономикалық маңызына, Батыс елдерінің канал бойындағы мүдделеріне, Египеттің ұстанымдарына қатысты арналған еңбектердің ауқымы өте кең. Дегенмен Суэц каналының өркениеттік әлеуеті, құрылысының идеологиялық негіздері, мәдени – рухани астарлары тың зерттеулерді қажет ететін бағыт болып табылады. Э. Саидтың ориентализм теориясы және Батыс-Шығыс ықпалдастығы тұжырымы негіздерінде Суэц каналы құрылысының ғылыми-идеологиялық және мәдени-рухани астарлары қарастырылады. Ежелгі Египеттегі фараондық дәуірдегі канал құрылысы туралы идеялық алғышарттарға, Ахеменидтер державасы мен араб халифаттары кезеңіндегі канал құрылысының тарихына, К.А. СенСимонның  ізбасарларының Суэц каналына қатысты идеяларына талдау жүргізіледі. Суэц каналын ежелгі дәуір кезеңінен бастап, өркениеттер арасындағы ынтымақтастықты орнатуға деген талпыныстан туындаған маңызды көлік торабы ретінде қарастырамыз. Тақырыпқа қатысты құжаттар негізінде ХІХ ғасырдағы жүргізілген миграциялық толқындар, көлік торабы арқылы қажылықтың ұйымдастырылуы, канал бойында жаңа қалалардың пайда болуы және елдің этникалық құрамының өзгеруі түріндегі әлеуметтік-мәдени мәселелер айқындалады.

1. Саид Э.В. Культура и империализм. Санкт-Петербург. — 2012. — 733 с.

2. Karabell Z. (2003) Parting the Desert: The creation of the Suez Canal. New York. 280 p.

3. Huber V. (2013) Channelling Mobilities Migration and Globalisation in the Suez Canal Region and Beyond, 1869–1914. New York. 363 p.

4. Bonin H. (2010) History of the Suez Canal Company: 1858-1960 between controversy and utility. Geneve. 573 p.

5. Piquet C. (2009) Histoire du canal de Suez. Paris. 372 p.

6. Саид Э.В. Ориентализм: западные концепции Востока. Санкт-Петербург. — 2006. — 637 с.

7. Hoffmeier, James. (2021) The Hebrew Exodus from and Jeremiah’s Eisodus into Egypt in the Light of Recent Archaeological and Geological Developments. Tyndale Bulletin. Vol. 72. Р. 73-95.

8. Құран Кәрим: қазақша мағына және түсiнiгi / ауд. Х. Алтай. Шарапатты екi харамның қызметкерлерi Фаһд патшаның Құран шәриф басым комбинаты: — 1991. — 604 б.

9. Redmount, Carol A. The Wadi Tumilat and the «Canal of the Pharaohs. Available at: — URL: https://www.academia.edu/33626142/RedmountWadiTumilatandCanalofPharaohs_pdf (accessed 10.05.2024)

10. Megalommatis Sh. Darius the Great's Suez Inscriptions: Birth Certificate of the Silk Roads. Available at: — URL: https://www.academia.edu/43492808/Darius_the_Greats_Suez_Inscriptions_Birth_Certificate_of_the_Silk_Roads (аccessed 17.09.2024)

11. Salah Al Tijani Hamoudi. Caliph Umar's Handling of The Problem of Hunger During The Famine Year. Available at: — URL: https://ideas.repec.org/a/abd/kauiea/v1y1989i1no12p85-109.html (аccessed 10.05.2024)

12. Torrey Ch. C. The history of the conquest of Egypt, North Africa and Spain : known as the Futūh Misr of Ibn 'Abd al-Haka by Ibn 'Abd al-Hakām. Available at: — URL: https://archive.org/details/historyofconques00ibna (аccessed 10.05.2024)

13. Lesseps F. (1869) Origines du Canal de Suez. Paris: C. Marpon et E. Flammarion. 224 p.

14. Финкель К. История Османской империи. Видение Османа. /Пер. с английского. К. Алексеева, Ю. Яблокова. Москва. — 2014. — 829 с.

15. Philippe Conrad Le canal de Suez, une histoire plurimillénaire. 2003. Available at: — URL: https://www.clio.fr/bibliotheque/pdf/pdf_le_canal_de_suez_une_histoire_plurimillenaire.pdf (accessed 06.08.2024)

16. Saul S. La France et l'Égypte de 1882 à 1914. Paris: Institut de la gestion publique et du développement économique, Comité pour l’histoire économique et financière de la France. Available at: — URL: https://books.openedition.org/igpde/746 (accessed 17.08.2024)

17. Levallois М. Les saint-simoniens en Égypte. Available at: — URL: https://journals.openedition.org/sabix/1110 (accessed 12.09.2024)

18. Виргинский В. Суэцкий канал (Историческая справка). Исторический журнал. — №7. — 1940. — С. 52-59.

19. Lesseps F. (1876) The Suez canal. Letters and dokuments descriptive of its rise and progress in 1854-1856. London. 311 p.

20. Ар-Рафи Абдаррахман. Аср Исмаил. Каир. — 1989. — с. 595

21. АВП РИ, ф. 149 Турецкий стол, оп. 502/1, д. 2415

22. АВП РИ, ф.149 Турецкий стол, оп. 502/1, д. 2419

23. АВП РИ ф.149 Турецкий стол, оп. 502/1, д. 1501

24. Турекулова Ж.Е., Жумабеков М.У. Колониальная идеология европейских держав в Египте и мировоззренческие основы строительства Суэцкого канала // Известия ВУЗов Кыргызстана. — №2. — 2020. — С. 86-91