1940–1990 жж. АРАЛЫҒЫНДАҒЫ КЕҢЕСТІК ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ДІНИ САЯСАТТЫҢ НОРМАТИВТІК-ҚҰҚЫҚЫТЫҚ НЕГІЗДЕРІ

Мақалада авторлар Кеңес Одағы кезеңіндегі Қазақстандағы мемлекет пен дін арасындағы қарымқатынастарды нормативтік-құқықтық реттеу мәселесін қарастырады. Қазақ КСР-і, Кеңес мемлекетінің республикаларының бірі ретінде, атеистік қоғам құру жолындағы бүкілодақтық күрестен тыс болмады. Қазақстанда қарастырылып отырған кезеңде қабылданған антирелигиоздық нормативтік-құқықтық база КСРО-ның жалпы дінге қарсы саясатының құрамдас бөлігіне айналды. Мақала мақсаты - кеңес дәуіріндегі Қазақстандағы дін саласындағы нормативтік-құқықтық актілерді құжаттық деректерді дискурсивті талдау әдісімен зерттеуге. Нәтижелер: авторлар, КСРО-да қабылданған дінге қатысты заңдар Қазақстан халқының діни сеніміне терең әсер еткенін, көптеген адамдардың тек діни қызметі үшін ғана емес, сенімі үшін де жапа шеккенін қорытындылайды. Республикадағы дін саясатының нормативтік-құқықтық базасы одақтық деңгейде әзірленгенімен, халықтың полиэтникалық және поликонфессиялдық құрамы, қазақтардың ұлттық дәстүрлері мен діни көзқарастарының тығыз байланысы сияқты аймақтық ерекшеліктер де ескерілді. Қорытынды: 1940–1980 жылдары мемлекеттің дін саласындағы заң шығарушы саясаты соғысқа дейінгі жылдардағы саясаттың логикалық жалғасы болды, яғни ол атеизм идеологиясына негізделіп, халықтың діни санасын жоюға бағытталды. Осы жылдары қабылданған заң актілері мен нормативтік-құқықтық құжаттар діндарлардың діни объектілерін (мешіттер, шіркеулер, намаз үйі және т.б.) ашу мен тіркеу құқықтарын шектеді, олардың рухани практикаларын жүзеге асыруына кедергі келтіріп, барлық конфессиялардың діни қызметкерлерінің қызметін қатаң бақылауға алды. Заң деңгейінде діни білім беру жойылып, медресе мен басқа да діни оқу орындары жабылды. Кеңес Одағының діни заңнамасының соңғы мақсаты дінді дүниетанымдық жүйе ретінде жою болды.

1. Алпыспаева Г.А., Аубакирова Х.А., Саметова Г.С. Государство и религиозные организации в Казахстане в 1940–1990-е гг.: методологические аспекты изучения проблемы и систематизация источников // Вестник Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия: Исторические науки Философия. Религиоведение, 2024. № 4(149). С. 342–358.

2. Русская православная церковь в годы Великой Отечественной войны 1941–1945 гг.: Сб. док. – М.: Изд-во Крутицкое патриаршее подворье. Общество любителей церковной истории, 2009. – 765 с.

3. Сборник законов СССР и указов Президиума Верховного Совета СССР. (1938–1975). В 4-х тт. – М.: Изд. Известия, 1975.

4. Законодательство о религиозных культах: сб. материалов и документов. 2-е изд. – М.: Юридическая литература, 1971. – 212 с.

5. Васильева О.Ю. Русская православная церковь в политике советского государства в 1943–1948 гг. – М., Институт российской истории РАН, 2001. – 456 с.

6. Гомелева Е.В. Нормативно-правовые акты, регулирующие государственно-церковные отношения в советский период // Известия вузов. Северо-Кавказский регион. Общественные науки, 2023. № 1. – С. 63–70.

7. Одинцов М.И. Русская православная церковь в ХХ веке: история, взаимоотношение с государством и обществом. – М.: РОИР, 2002. – 321 с.

8. Мандрик С.В., Горанский А.О. Формулирование идеологических основ отношения к религии во время хрущевской антирелигиозной кампании и их отражение в официальных документах КПСС и Советского правительства // Религия и письменность как факторы формирования славянской культуры: сборник докладов XXIII международных Кирилло-Мефодиевских чтений / ГУО «Институт теологии имени святых Мефодия и Кирилла» БГУ: ред.-сост.: С.И. Шатравский, священник Святослав Рогальский. – Минск: ООО «Позитив-центр». 2018. – С. 151-154.

9. Остроухова Н.В. Особенности нормативно-правового регулирования государственно-церковных отношений в СССР (1953–1963) // Via in tempore. История. Политология, 2020. № 47(1). – С. 160–169. // DOI 10.18413/2687-0967-2020-47-1-160-169.

10. Шкаровский М.В. Русская православная церковь при Сталине и Хрущеве (государственно-церковные отношения в СССР в 1939–1964 г.х). – М.: Крутицкое патриаршее подворье. Общество любителей церкви, 1999. – 400 с.

11. Поспеловский Д.В. Русская православная церковь в ХХ веке. – М.: Республика, 1995. – 511 c.

12. Подопригора Р.А. Правовой статус религиозных объединений в Республике Казахстан: автореф. дис. ... канд. юр. наук: 12.00.02. – Алматы, 1993. – 34 с.

13. Жақсылық Е.Е. Оңтүстік Қазақстандағы мемлекеттік діни саясаттың кеңестік үлгісі: тарихи талдау // Вестник Карагандинского университета. Серия «История. Философия», 2024. № 3(115). – Б. 91–97.

14. Сактаганова З.Г. Советская модель государственной религиозной политики в Казахстане и религиозная повседневность казахстанцев во второй половине ХХ в. // История повседневности. СПб., 2017. № 1(3). – С. 60–76.

15. Turlybekova A.M., Kabidenova Zh.D., Sadykova A.M., Zhusupova L.K. Anti-Religious Policy of Soviet Power in Kazakhstan in the 1950s-1980s (based on Archival Materials). Bulletin of the Khalel Dosmukhamedov Atyrau University, 2025. 76(1). Рр. – 21-31.

16. Наследие. Выпуск 1 Религия. Общество. Государство: институты, процессы, мысль. Книга І(ІІ). История государственно-конфессиональных отношений в России (Х – начало ХХІ века). Хрестоматия в двух частях / сост.: Ю.П. Зуев /. – М.: Издательский дом «Медиа Пром», 2010. – 288 с.

17. Государственный архив Актюбинской области (далее ГААО). Ф. 516. Оп. 1. Д. 1429. - лл. 1-8.

18. Государственный архив Жамбылской области (далее ГАЖО). Ф. 50. Оп. 1. Д. 640. -лл. 67-69.

19. Государственный архив Российской Федерации (далее ГАРФ). Ф. Р-5446. Оп. 1. Д. 221. - лл. 3-5.

20. ГАРФ. Ф. 6991. Оп. 4. Д. 23. - лл. 60-63.

21. Российский государственный архив новейшей истории (далее РГАНИ). Ф. 4. Оп. 16. Д. 554. - лл. 5-13.

22. «Об ошибках в проведении научно-атеистической пропаганды среди населения» // Правда. 1954. 11 ноября. № 315.

23. Письмо Минфина СССР от 26.02.1966 № 81 «О порядке обложения налогами граждан, получающих доходы от религиозных органов, а также предприятий этих органов» [Электронный ресурс] – URL: https://eecolog.ru/docs/x-5K7bf4EksGPj10XY1lO (дата обращения: 25.06.2025).

24. ГАРФ. Ф. 6991. Оп. 6. Д. 1135. - лл. 67-68.

25. О мерах по прекращению паломничества к так называемым святым местам, 1958. [On measures to stop pilgrimages to so-called holy sites] // [Электронный ресурс] – URL: https://arheve.org/read/sssr/1958-11-28-omerah-po-prekrashcheniyu-palomnichestva-k-tak-nazyvaemym-svyatym-mestam (дата обращения: 25.06.2025).

26. ГАРФ Ф. 6991. Оп. 1. Д. 2041. - л. 80.

27. О партийной и советской печати, радиовещании и телевидении. Сборник документов и материалов / Редакционная коллегия: А.3. Окороков и др.; Составитель Л.С. Климанова. – М., «Мысль», 1972. – 635 с.

28. Государственный архив Карагандинской области (далее ГАКО). Ф. 1086. Оп. 1. Д. 138. - лл. 176-189.

29. ГАКО. Ф. 1364. Оп. 1а. Д. 73. - л. 176.

30. ГАРФ Ф. 6991. Оп. 3. Д. 113. - л. 110-111.

31. Архив Президента Республики Казахстан (далее АП РК). Ф. 708. Оп. 31. Д. 265. - лл. 89–90.

32. Центральный государственный архив Республики Казахстан (далее ЦГА РК). Ф. Р-2039. Оп. 1. Д. 220. - лл. 191-192.

33. Кодекс о браке и семье Казахской ССР. – Алма-Ата: Казахстан, 1969. – 83 с.

34. Этноконфессия в советском государстве. Меннониты Сибири в 1940-1980-е годы. Религиозные диссиденты: Док. и материалы / Ин-т истории Сиб. отд-ния РАН, Center for Mennonite Brethren Studies, Fresno Pacific University; Сост. и науч. ред. А.И. Савин. – Новосибирск: Посох, 2015. – 559 с.

35. ГАРФ. Ф. 6991. Оп. 6. Д. 853. - л. 17.

36. ГАРФ. Ф. 6991. Оп. 6. Д. 853. - л. 43.

37. ГАРФ. Ф. 6991. Оп. 6. Д. 1135. - лл. 3-4.

38. ГАРФ. Ф. 6991. Оп. 6. Д. 853. - лл. 7-8.

39. ЦГА РК. Ф. Р-2034. Оп. 1. Д. 220. - лл. 5-6.

40. ЦГА РК. Ф.Р-2034. Оп. 1. Д. 220. - л. 30.

41. Конституция (Основной Закон) СССР // Ведомости Верховного Совета СССР. 12 октября 1977. №41. Ст. 617. – С. 671-707.

42. ГАРФ. Ф. 6991. Оп. 6. Д. 1135. - л. 41.

43. ГАРФ. Ф. 6991. Оп. 6. Д. 1135. - л. 17.

44. ГАКО. Ф. 1п. Оп. 53. Д. 64. - л. 23.

45. ГАКО. Ф. 1364. Оп. 1. Д. 131. - л. 2.

46. Кашеваров А.Н. Государственно-церковные отношения в период перестройки 1985-1991 годов // Terra Linguistica. – №1. – 2015. – С. 109-115.