ТАРИХ ЖӘНЕ АРХЕОЛОГИЯ ~ ИСТОРИЯ И АРХЕОЛОГИЯ ~ HISTORY AND ARCHEOLOGY

Бұл мақалада халқымыздың тарихи жазу-сызу жүйесіне қатысты яғни қазақ әліпбиіндегі өзгерістер мен ерекшеліктер туралы баяндалмақ. Қазақтар үшін әліппе оқиғасы 1910 жылы басталған болып көрінсе де орыс миссионерлері 1700-жылдарда әліппені өзгертіп бір қоғамның мәдениетімен ойнап оны түбегейлі өзгертудің ғылыми әдістемесін дамытты. Ең алғашқы тәжірибе якут және чуваштарға жасалып, сәтті болған. Бірақ қыпшақтардан татарларға жасалған тәжірибеде үлкен бір қарсылыққа тап болып, бірақ татарларға тәжірибе жасау жалғасқан уақытта қыпшақтардың басқа жасақтарының бірі Ильминскийдің назарын аударды. Олар қазақтар болатын. 1850 жылы Ы.Алтынсаринмен танысқан Ильминский - көбі әлі де әдетке айналған көшпелі өмір сүретін және көбі білім алмаған қазақтардың әліппе мен дінді өзгертуіне қарсы шығатынын ойламаған еді. Қазақ зиялылардың саны аз болса да орыстардың ниетін түсініп көтеріліс бастады. Қазақ ағартушыларынан белгілі ғалым Ахмет Байтұрсынұлы аз ғана уақыт ішінде ислам бірегейлігі және мәдениетінің символы ретінде саналатын араб әліпбиінің үйренілуін жеңілдететін әрі оның емлесіне байланысты өте үлкен жұмыстар жасады. Бірақ, қалалық өмір салты толық дамымаған және толыққанды қалалық өмір сүріп жатқан білім алуға ыңғайлы емес қоғамда бұл жасалған жұмыстарды жүзеге асыру қиын еді. Бұл қиындықтардан бөлек, тарихи жағдайларға байланысты бірінші дүниежүзілік соғысы кезіндегі ауыр жағдай Ресейдің режимін де өзгеріске ұшыратқан болатын. Оқу-білім жүйесіне толық әсерін берген саяси жүйеде нық орнықпаған еді. Жаңа режим өзіне келгеннен кейін патшалық Ресейдің жүзеге асыра бастаған түрік мұсылман қауымын кириллицаға көшіру жоспарын жүзеге асыруға көшті. Қолдаушылардың көмегімен барлық түрік халықтарының латын әліппесіне өтуі үшін Азербайжан мемлекетінің астанасы Бакуде Түркологиялық құрылтай жиналысында криллицаға өтудің басты қадамы болған латын әліппесіне өту жобасын бекітті. Әліппиді өзгерту өте қарапайым болып көрінгенмен негізінде бұл жағдай большевик басшылығымен Түрік халықтарын кириллицаға көшірудің бастапқы сатысы еді. 1928 жылдың 3-ші қарашасында Түркияның латын әліппесіне өтуі - латын әліппесін қабылдауды жеңілдетті деуге болады. Бірақ 1930 жылдың соңына қарай латын әліппесіне жасалған өзгертулер кириллицаға өтудің белгісі еді және де солай болды. Ал, 1940 жылы орыс жазуы кириллицаны қабылдаған Қазақстан бірнеше рет жасалған өзгертулермен бұл алфавитті бүгінге дейін қолданып келеді. Тәуелсіздікті алғаннан кейін де латын әліппесіне өту мәселесі күн тәртібінен түспеді. Жалпы білім беруде үш түрлі тілді қолданатын Қазақстан 42 кирилл әрпінен тұрады және олардың белгілі бір бөлігі бірден көп дыбыстан жасалған. Бірден көп дыбысты білдіретін әріптердің болуы былай тұрсын, әліппеде қазақша емес әріптердің белгісі бар және олардың көбі орыс дыбыстарының орнын толтырған әріптер. Осылардың салдарынан қазақ әліппесін үйрену педагогикалық қиындықтар тудыруда. Бұл жағдай Қазақстанның болашағы үшін үлкен бір үрей. Осыған байланысты тілде жазу-сызудың, әліпбидің өзгеруі өте маңызды жағдай болып саналады. 

1. Байтұрсынұлы А. Alaş Murası Ahmet Baytursiniuli 4 Elippeler men Makalalar, ред. А.Ш. Имакова. - Алматы: «Алаш» 2006. 252-275 бб.

2. Байтұрсынұлы А. Тіл-Құрал, ред. Tiл комитеті. - Алматы: «Сардар Баспа» үйі. 2009. 258-268 бб.

3. Байтұрсынұлы А. Қазақ тіл ғылымының мәселелері. -Алматы: «Абзал-ай», 2013. 479-490 бб.

4. Клаусон сэр Джерард. «Түрік руникалық алфавитінің шығуы» лингвистикалық зерттеулер, т.б. Дінсер Ападын. 2012, 11-шығарылым, 163-183 бб.

5. Калли И. «Ататүрік, республика және түрік әлемі» Ердем, 11-том, 32-бет, 2-бет. 1998. 476-477 бб. 471- 482.

6. Жағыпарова М. Кәсіби қазақ тілі. - Астана: «Тілдерді дамытудың республикалық үйлестіру әдістемелік орталығы». 2015. 29-б.

7. Куталмис Мехмет. «Тарихтағы және бүгінгі күндегі Қазақстан әліпби мәселесі» Билиг, 31-шығарылым, 2004. 1-21 бб.

8. Серткая, Осман Фикри. «Ежелгі түркілердің сауаттылығы болды ма» Көктүрік мемлекетінің 1450 жылдығына арналған симпозиум материалдары, ред. Юджел Хакалоғлу, Анкара: Yeni Avrasya басылымдары, 2001. 23-37 бб.

9. Ширин Қолданушы, Хатиче. «Түркілердегі әліпби және тұлға». Түркі энциклопедиясы, 3-том, бас. Хасан Джелал Гүзел-Кемал Чичек. Анкара: Жаңа Түркия басылымдары, 2002. 1372-1373 бб. 1368-1384 жж.

10. Ширин Қолданушы, Хатиче. Басынан бүгінге дейінгі түрік жазу жүйелері, -Анкара: «Акчаг» басылымдары. 2006. 289-290 бб.

11. Текин Талат. Түрік тілінің тарих бойына жазылуы. рахат. Мехмет Өлмез. -Анкара: «Симург» баспасы. 1997. 7 б.