ТҮРІКТЕРДІҢ ИСЛАМДЫ ҚАБЫЛДАУЫ ЖӘНЕ ҚҰРАННЫҢ ТҮРКІ ТІЛІНЕ АЛҒАШҚЫ АУДАРМАЛАРЫ

Түріктер исламды ресми мемлекеттік дін ретінде қабылдағаннан кейін Құран толығымен түркі тіліне аударылды. Араб түбегінде ислам дінінің пайда болуы VI-VII ғасырларға жатады. Исламның түріктер арасында ресми мемлекеттік дін ретінде қабылдануы ислам пайда болғаннан кейін шамамен үш ғасырға сәйкес келеді. Егер кейбір түркі тайпалары мен кішігірім қауымдастықтар алынып тасталса, онда исламды ресми мемлекеттік дін ретінде қабылдаған алғашқы тәуелсіз мұсылман түркі мемлекеті – Еділ Болгариясы. Осылайша, Еділ Болгар хандығы, алғашқы тәуелсіз түркі-ислам мемлекеті, ислам елдерінен толығымен алынып тасталды, Болгария территориясы Ислам географиясына осы дінді қабылдаумен қосылды және болгар халқы Аббасидтер халифатының рухани билігін де қабылдады.

Қараханид хандығы, Газнавидтер әулеті және селжұқтар әулеті кейінгі кезеңдерде түркі-ислам мемлекеті ретінде пайда болды. Исламның мемлекеттік дін ретінде қабылдануымен Құранды түркі тіліне аудару жеделдеді. Діннің меценаты мемлекеттік мекеме болғандықтан, аударма қызметі ресми сипатқа ие болды.

Құранның түркі тіліне алғашқы аудармалары көбінесе аударма деп аталатын сөзбе-сөз аударма техникасын қолдану арқылы жасалды. Құранда айтылған әрбір Араб сөзіне түркі баламалары берілді. Интерпретация деп аталатын бұл әдіс Құранның алғашқы аудармаларында кездесетін аударма әдісі болып табылады. Мавераннахр аймағында жасалуы керек Құран аудармаларында билингвизм негіз болды. Басқаша айтқанда, осы аймақта жасалған Құран аудармаларында Араб сөздеріне түркі және парсы баламалары берілді. 10 ғасырда парсы және түркі тілдері Самарқанд пен Бұхара аймақтарында ортақ мәдени тіл болды. Бүгінде бұл географияда парсы Үстемдігі талқыланады.

1. Eckmann J. (1971) Eastern Turkish Translations of the Koran, Studia Turcica, Budapest. P. 149-157

2. Ya'maī H. (1961) Terceme-i Tafsir-i Tabarī I. Tehran. P. 5-6

3. Supreme N. (1990) A newly discovered manuscript of Middle Turkish. - Language and cultural contacts of the Turkish peoples. (Materials of the second German Turkologists' Conference Rauischholzhausen. Р. 13-16

4. Toker O . (2000) Translation of the Qur'an in Mixed Languages (Varak no: 109b-144a), Istanbul University Social Sciences Institute Unpublished master thesis, Istanbul. 56 р.

5. Inspector C. (2006) Language Review on Leaves 037a-072a of Writing a Mixed-Language Translation of the Qur'an, Istanbul University Social Sciences Institute Unpublished master thesis, Istanbul. 96 р.

6. Eckmann J. (1976) Middle Turkish Glosses of the Rylands Interlinear Koran Translation, Akademia Kiado, Budapest. 105 р.

7. Turkish Translation of the First Qur'an, Karakhanli Turkish. (2004) TDK Yay. Ankara. 109 р.

8. The above quote is a translation from Eckmann's article. (1969) The original of the article: Two Fragments of a Koran Manuscript with Interlinear Persian and Turkish Translations, Central Asian Journal. №4. P. 287-290

9. An Inter-Linear Translation of The Quran into Khwarazm Turkish. (1999) Harvard University. P. 301-302

10. 10 Eckmann J. (1976) Middle Turkish Glosses of the Rylands Interlinear Koran Translation, Akademia Kiado, Budapest. P. 17-18

11. Eckmann J. (1999) Abdulkadir Inan, Barthold, Fuat Bridged, Kazakbay Mahmudov gave an opinion about the language of the work and the place it was written. 109 р.

12. Master H.I. (1989) XIII. The Existence of Words and Forms of Anonymous Qur'anic Commentary Written in the Eastern Turkish of the Century, Unpublished master thesis, Ankara University, Institute of Social Sciences. Ankara. 202 р.

13. Borovkov A.K. (1963) Leksika Sredneaziatskogo Exegesis XII-XIII vv. Moskva. 206 р.

14. Halil I.U., Abulfez A. (2002) The Verbal Existence of Qur'anic Exegesis Found in Central Asia (XII-XIII. Centuries), TDK Yay. Ankara. 69 р.

15. Famous S. (2004) Karakhan Dec Between the Lines Quran Translation Introduction-Text-Review-Index, Unpublished doctoral dissertation, Hacettepe University, Institute of Social Sciences. Ankara. 811 p.

16. Topaloglu A. (1978) Muhammad bin Hamza, XV. Translation of the Qur'an Made at the Beginning of the Century I, Publications of the Ministry of Culture, Istanbul. 11 p.